جایگاه و منزلت حراست از دیدگاه قرآن مجید

واژه‏شناسى نظارت و حراست در فرهنگ لغت المنجد و مفردات چنین آمده است:

1. الناظر: نگاه کننده، چشم؛

2. النظاره: نظارت در امور و کارهاى داخلى و خارجى؛

3. رقیب: نگهبان و محافظ؛

4. رَقَبَ: او را بر حذر داشت، از او مراقبت کرد؛

5. مراقبه: حراست کردن؛

6. رعى‏: کنترل کردن.

«نظارت» در عربى به معناى زیرکى و فراست و در فارسى به معناى نظاره و نظر کردن و نگریستن آمده است.

در معجم المقاییس اللغه «نظارت» این گونه تعریف شده است:1 «نظارت» از ماده «نظر» به معناى نظر افکندن و تأمل و دقت در امرى است. نظر «به معناى تأمل در چیزى و معاینه کردن آن نیز معنا مى‏شود».

در اقرب الموارد نیز آمده است: «النظاره کلمه‏اى است که عجم آن را به کار مى‏برد و منظور از آن پاکیزه نمودن باغ و بستان است. بنابراین نظارت همان مراقبت و کنترل یک چیز از آفت و بیمارى است».

از نظر اصطلاحى، نظارت فعالیتى است که بایدها را با هست‏ها، مطلوب‏ها را با موجودها و پیش‏بینى‏ها را با عملکردها مقایسه مى‏کند و نتیجه این مقایسه تصویر روشنى از تشابه یا تمایز بین این دو گروه از عوامل خواهد بود که در اختیار مدیران سازمان قرار مى‏گیرد. تعریف‏هاى گوناگونى از نظارت در علوم مختلف شده که در همه آنها یک نقطه اشتراک وجود دارد و آن این که نظارت عبارت است از «مقایسه بین آنچه هست و آنچه باید باشد».

در جامعه‏شناسى، مسأله نظارت با کنترل (Social Control) ارتباط بسیار تنگاتنگى دارد. مفهوم کنترل اجتماعى به مجموعه شیوه‏ها و تدابیر و وسایلى اطلاق مى‏شود که یک جامعه یا یک گروه در را تحقق هدف‏ها و هدایت افرادش به رعایت قوانین، اصول، کارکردها، آداب، شعائر، مناسک و هنجارها و ارزش‏هاى پذیرفته خود به کار مى‏گیرد. خداوند رحمن در سوره مبارکه کهف و در بیان حالات و چگونگی اصحاب کهف برای حفظ جان خود می فرمایند : «قالوا رَبُّکُم أَعلَمُ بِما لَبِثتُم فَابعثوا اَحَدَکُم بِوَرَقِکمُ هذِهِ إِِلی اَلمَدینَۀِ فَلیَنظُر أَیّها أَزکی طَعاماً َفلیَاتِکُم بِرِزقٍ مِنه وَلیَتلطَّف وَ لا یُشعِرَنَّ بِکُم اَحدا» سوره کهف آیه 19

و گفتند آن اصحاب کهف (پروردگارتان به آنچه مانده اید داناتر است ،اینک یکی از خودتان را با این پول خود به شهر بفرستید ،تا ببیند کدامیک از غذاهای آن پاکیزه تر است و از آن غذایی برایتان بیاورد و زیرکی به خرج دهد و مهربانی ورزد تا هیچ کس از حال شما مطلع نگردد.

همانطور که می دانید مسلمانان قبل از هجرت گروهی اندک ،ضعیف،بی پشتوانه و بدون سازمان و تحت ظلم و ستم قریش بودند. با هجرت به مدینه، اولین هسته حکومت اسلامی تشکیل شد و مسلمانان تشکل و نظام یافتند و با فراهم شدن این شرایط، اذن دفاع نیز صادر شد از آن به بعد مسلمانان برای پیشبرد اهداف الهی و دفاع از نظام اسلامی در مقابل هجوم های پی در پی متجاوزان،در جنگهای بسیاری شرکت کردند که در بسیاری از آنها شخص پیامبر (ص)فرماندهی را به عهده داشت و در بعضی دیگر فرمانده تعیین می کرد .بررسی تفصیلی این جنگها و سیره نظامی رسول خدا (ص) درسهای بسیاری به ما می آموزد که یکی از آنها را مطرح می کنیم .

رعایت اصول نظامی

پیامبر (ص) تمام اصول و تاکتیک های نظامی را به کار می گرفت تا بتواند با کمترین تلفات ،بیشترین پیروزی را کسب نماید. بعضی از اصول نظامی و تاکتیک های جنگی که بوسیله رسول خدا (ص) اعمال می شد ،به شرح زیر است :

1- جمع آوری اطلاعات .

همه مسلمانان و قبیله های هم پیمان آنان، اعم از مشرک و مسلمان خود را موظف می دانستند که تحریکات دشمنان را زیر نظر داشته باشندو از همین رو به محض اینکه گروهی تصمیم به اقدام علیه مسلمانان می گرفتند ،خبر گیران به مدینه می آمدند و به پیامبر (ص)گزارش می دادند .هجوم سریع و پیشگیرانه مسلمانان به دشمنان بیشتر مرهون همین دستگاه اطلاعاتی مردمی بود .

در تاریخ ده ساله بعد از هجرت ،با وجود اینکه دشمنان اسلام فراوان ، پُر کینه و فعال بودند و سعی داشتند مسلنانان را غافلگیر کرده و از پای در آورند ،ولی هیچ گاه موفق نشدند .اگر هم گاهی چند نفر به حومه مدینه هجوم می آوردند ،سریع فرار می کردند تا با عکس العمل تند و شدید پیامبر (ص)مواجه نشوند .

مسلنانان هنگام هجوم دشمن نیز ،با اعزام دیده بانها و جاسوس ها اطلاعات لازم در مورد تعداد دشمن ، کیفیت و کمیت تجهیزات آنان و دیگر مسائل را کسب کرده و با توجه به مجموعه آن اطلاعات ،طرح عملیات و دفع هجوم را ترسیم و اجرا می کردند .

2-حفاظت اطلاعات .

پیامبر (ص)در سیره نظامی خویش به حفظ اطلاعات اهمیت بسیاری می دادکه به عنوان نمونه :

وقتی پیامبر (ص) تصمیم به فتح مکه گرفت ،بدون اینکه مقصد را بیان کند ،دستور بسیج عمومی داد .گروهی گمان کردند ،پیامبر (ص) قصد حمله به ثقیف را دارد و گروهی دیگر تصور می کردند ،اراده شام کرده است و... حتی نزدیکان پیامبر (ص)از مقصد مطلع نبودند .ابوبکر وقتی دخترش عایشه را مشغول تهیه مقدمات سفر دید ،از او پرسید :پیامبر اراده کجا را دارد ؟ او جواب داد :نمی دانم ،شاید بنی سُلیم ،هوازن ،ثقیف یا جای دیگر .

پیامبر (ص)در پیامهایی هم که برای روسای قبایل می فرستاد ،بدون اینکه مقصد را بیان کند ،آنان را مأمور می کرد تا نیروهای خود را جمع آوری نموده و هر کدام در نقطه ای معینبه سپاه بپیوندند و در ضمن همین اطلاعات را نیز مخفی کنند .

تمام راههای خروجی شهر نیز تحت کنترل دقیق بود و از ورود و خروج افراد ومسافران جلوگیری می شد و با توجه به همین تدابیر بود که هیچ کس نتوانست از مقصد پیامبر (ص) آگاه شود و قریش را مطلع گرداند ،بجز فردی بنام حاطب بن ابی بلتعه که از قرائنی هدف را تشخیص داده بود . وقتی رسول گرامی اسلام (ص) از این جریان اطلاع یافت نه تنها نگذاشت

آن اطلاعات به مکه برسد بلکه حاطب را نیز توبیخ کرد .

با این تمهیدات امنیتی و حفاظتی بود که رسول گرامی اسلام (ص) توانست قبل از اینکه مشرکین مکه با خبر شوند سپاه خود را در اطراف شهر مکه مستقر نماید و فرصت هیچ گونه حرکتی را به قریش نداد تا بتوانند خود را آماده دفاع کنند ولذا وقتی که شهر را محاصره دیدند برای حفظ جانشان مجبور به تسلیم شدند .و مکه بدون هیچ جنگ وخونریزی به دست مسلمانان افتاد .

اگر این این چاره اندیشی های پیامبر اسلام (ص) نبود معلوم نبود که در آن زمان مکه فتح گردد .واصلاً معلوم نبود مسلمانان بتوانند پیروز شوند .

یکی دیگر از مواردی که در زندگی پیامبر (ص)در رابطه با حفاظت به چشم می خورد :

مکر دشمنان بر علیه پیامبر (ص):

وَإِذ یَمکُر بِکَ الَّذینَ کَفَروا لِیُثبِتوکَ أَو یَقتُلوکَ أَو یُخرِجُوکَ َو یَمکُرُونَ وَ یَمکُرُ الله وَ اللهُ خَیرُ الماکِرِینَ .(انفال آیه 30)ای رسول یاد آور وقتی را که کافران با تو مکر می کردند تا تو را به بند کشند یا به قتل رسانند یا از شهر مکه بیرون کنند .اگر آنها با تو مکر کنند خدا هم با آنان مکر می کند وخدا بهتر از هر کسی می تواند مکر کند .

در ابتدای ظهور اسلام بعد از آنکه دشمنان نتوانستند به هیچ طریقی پیامبر (ص) را از هدف خود باز دارند ،بر آن شدند که از هر قبیله ای یک مرد جنگجو انتخاب شود و شبانه به خانه حضرت محمد (ص)یورش برند و او را به قتل برسانند که از آن شب در تاریخ اسلام به عنوان لیلة المبیت یاد می شود .

(وَ مِن النّاسِ مَن یَشرِی نَفسَهُ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللهِ وَ اللهُ رَءوُفٌ بِالعِبادِ )( بقره آیه 207)

برخی از مردم در راه رضای خدا از جان خود می گذرند و خدا نسبت به بندگان آگاه است .

پیامبر (ص) بعد از آنکه از نقشه دشمن اطلاع پیدا کرد ،جریان را با امیر المومنین علی (ع) در میان گذاشت و آن حضرت حاضر شد که در بستر رسول گرامی اسلام بخوابد . و همان روپوشی که مخصوص پیامبر بود روی خود انداخت ، و رسول خدا (ص) در آن موقع از منزل خارج شد و به سوی خارج از شهر و غار ثور حرکت نمود ، در بین راه ابوبکر را دید و او را به همراه خود به غار برد در آن هنگام ابوبکر دائماَدر ترس بود که رسول گرامی اسلام به او فرمود :لا تًحزن إن اللّه معنا

نترس واندوهگین مباش همانا خدا با ماست.

نکات حفاظتی که در این جریان به چشم می خورد وهمه آنها را پیامبر (ص) خیلی دقیق اجرا نموده است عبارتند از :

1-اطلاع یافتن از نقشه دشمن .

2-چاره اندیشی در مقابل این توطئه.

3-خالی نگذاشتن بستر خود در آن موقعیت .

4-قرار دادن همان رو پوش مخصوص خود بر روی امیر المومنین (ع).

5-بردن ابوبکر به همراه خود به داخل غار .

عناصر نظارت‏

نظارت خداوند: اولین ناظر همانا پروردگار عالم است که نظارت مطلق بر کلیه اعمال و حرکات فرد و افراد دارد.

«وَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِاَعْیُنِنا»؛4 در راه ابلاغ حکم پروردگارت صبر و استقامت کن، چرا که تو در حفاظت کامل ما قرار دارى».

«یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللّهُ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا أَحْصاهُ اللّهُ وَ نَسُوهُ وَ اللّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ»؛5 در آن روز که خداوند همه آنها را بر مى‏انگیزد و از اعمالى که انجام دادند با خبر مى‏سازد، اعمالى که خداوند حساب آن را نگه داشته و آنها فراموشش کردند؛ و خداوند برهر چیز شاهد و ناظر است».

«یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ»؛ او چشم‏هایى را که به خیانت مى‏گردد و آنچه را سینه‏ها پنهان مى‏دارند، مى‏داند».

نظارت فرشتگان: خداوند براى انسان مأمورانى قرار داده که تمام اعمال و کردار انسان‏ها را دقیقاً ثبت کنند:

«ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ»؛ انسان هیچ سخنى را بر زبان نمى‏آورد مگر این‏که همان دم، فرشته‏اى مراقب و آماده براى انجام مأموریت و ضبط آن است».

«وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ - کِراماً کاتِبِینَ - یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ»؛8 و بى‏شک نگاهبانانى بر شما گمارده شده والا مقام و نویسنده اعمال نیک و بد شماست، و مى‏دانند شما چه مى‏کنید».

نظارت اعضا و جوارح: «یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»؛ در آن روز، زبان‏ها و دست‏ها و پاهایشان بر ضد آنها به اعمالى که مرتکب مى‏شدند گواهى مى‏دهد».

«شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»؛ گوش‏ها و چشم‏ها و پوست تنشان به آنچه مى‏کردند گواهى مى‏دهند».

نظارت مکان و طبیعت: در روز قیامت، مکانى که عمل در آن واقع شده، شهادت مى‏دهد:

«یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها»؛11 در آن روز زمین تمام خبرهایش را بازگو مى‏کند».

«أَلا إِنَّ لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ یَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَ یَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا»؛ آگاه باشید براى خداست آنچه در آسمان و زمین است. او مى‏داند آنچه را که شما بر آن هستید و روزى که به سوى او باز مى‏گردید در آن روز آنها را از اعمالى که انجام دادند آگاه سازند».

نظارت پیامبران: تمام انبیا و اوصیا به نحوى ناظر بوده‏اند. قرآن کریم در مورد گواهى پیامبران در روز قیامت مى‏فرماید:

«فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلى‏ هؤُلاءِ شَهِیداً»؛ حال آنها چگونه است آن روزى که از هر امتى شاهد و گواهى بر اعمالشان مى‏آوریم و تو را نیز بر آنان گواه خواهیم آورد».

نظارت امام: مرجع دیگرى که مسؤولیت نظارت و کنترل را بر عهده دارد، امام معصوم است:

«همان گونه شما را نیز امت میانه‏اى قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبرم بر شما گواه باشد».

«وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»؛ بگو: عمل کنید! خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را مى‏بینند».

نظارت انسان بر نفس خویش (نفس لوّامه): یکى از شاهدان روز قیامت، وجدان زنده و عقل و چشم بیدار شده انسان است، در قرآن آیات بسیارى آمده که بارها انسان با کمال صراحت به گناه و انحراف خود اقرار مى‏کند:

«إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمّا عَلَیْها حافِظٌ»؛ به این آیت بزرگ الهى سوگند که هر کس مراقب و محافظى دارد».

در عرصه وجود انسان نفس لوامه به عنوان یک مکانیزم کنترل درونى و ناظر و محافظ عمل مى‏کند.

امر به معروف و نهى از منکر (نظارت عمومى): مرجع دیگرى که مسؤولیت نظارت و کنترل جامعه را به عهده دارد مردم (ناس) هستند. این نظارت را نظارت عامه یا همگانى مى‏دانند که در قرآن با عنوان «امر به معروف و نهى از منکر» مورد تأکید قرار گرفته است. فریضه امر به معروف و نهى از منکر مهم‏ترین وسیله‏اى است که سایر فرایض الهى را در فرد و جامعه، جامه عمل مى‏پوشاند.

از آن جا که قدرت زمینه را براى فساد و تباهى فراهم مى‏آورد و به قول سرداکتون «قدرت موجب فساد مى‏شود و قدرت مطلق موجب فساد مطلق»، از این رو در اسلام فریضه امر به معروف و نهى از منکر بر افراد مسلمان واجب گردیده و در آیات و روایات بر لزوم آن، بسیار ترغیب و تحریض شده است. قلمرو این واجب الهى منحصر به گناهان فردى و شخصى افراد نیست و عموم و اطلاق آن همه گونه مفسده و خیر اجتماعى و فردى را شامل مى‏شود؛ از این رو انجام این فریضه به ویژه در مسائل اجتماعى و سیاسى منجر به سالم‏سازى اجتماع در ابعاد مختلف مى‏گردد.

آیات قرآن درباره امر به معروف و نهى از منکر را مى‏توان به سه دسته تقسیم کرد:

1. تشویق و ترغیب مردم به انجام این فریضه:

«یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»؛ پسرم نماز را برپادار و امر به معروف و نهى از منکر کن و در برابر رنج و مصایبى که به تو مى‏رسد با استقامت و شکیبا باش که این از کارهاى مهم و اساسى است.

این آیه بازگو کننده اندرزهاى لقمان به پسرش است. از این آیه استفاده مى‏شود که اسلام مسلمانان را به امر به معروف و نهى از منکر تشویق و ترغیب مى‏کند.

«وَ الْعَصْرِ - إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ - إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»؛18سوگند به عصر که انسان در ضرر و زیان است، مگر کسانى که ایمان آورده و کارهاى نیک انجام داده و یکدیگر را به حق و راستى توصیه کردند و همدیگر را به صبر و استقامت سفارش نمودند.

علامه طبرسى در مجمع البیان مى‏گوید: «وجوب توصیه همدیگر به حق، اشاره به امر به معروف و نهى از منکر است».

جمله «تواصوا بالحق» معناى بسیار وسیعى دارد که هم امر به معروف و نهى از منکر را شامل مى‏شود و هم تعلیم و ارشاد جاهل و تنبیه غافل و تشویق و تبلیغ ایمان و عمل صالح را.

2. بیان نتایج و سرنوشت افراد بى‏تفاوت:

خداوند در سوره اعراف داستان «اصحاب سبت» را نقل مى‏کند که قوانین شرعى را رعایت نکردند و حاکى از سرنوشت شوم کسانى است که قبل از اسلام امر به معروف و نهى از منکر را ترک نمودند.

«وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ یَوْمَ لا یَسْبِتُونَ»؛20اى پیامبر، از آنها (یهود) درباره سرگذشت شهرى که در کنار دریا بود بپرس و به خاطر بیاور هنگامى که در روز شنبه آنها (جمعى از بنى اسرائیل) در برابر قانون خدا تجاوز مى‏کردند همان هنگام که ماهیانشان روز شنبه که روز تعطیل و استراحتشان بود آشکار مى‏شدند، اما در غیر روز شنبه به سراغ آنها نمى‏آمدند.

این آیه از عاقبت بد ترک نهى از منکر و نپذیرفتن آن سخن مى‏گوید. از عکرمه نقل شده که بر ابن‏عباس وارد شدم دیدم قرآن در دست دارد و گریه مى‏کند و این آیات را مى‏خواند. «وى علت گریه‏اش را چنین گفت: مى‏دانم که خداوند آنان را که در روز شنبه صید ماهى مى‏کردند نجات داد ولى نمى‏دانم در مورد سکوت کنندگان که نهى از منکر نمى‏کردند و صید ماهى در روز شنبه نیز نمى‏نمودند چه کرد که حال ما اکنون همین است».

همچنین خداوند در سوره مائده از تارکان نهى از منکر اعلام بیزارى مى‏کند و مى‏فرماید:

«لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلى‏ لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ»؛ آنها که از بنى اسرائیل کافر شدند بر زبان داود و عیسى بن مریم لعن و نفرین شدند. این به خاطر آن بود که گناه مى‏کردند و تجاوز مى‏نمودند. آنها از اعمال زشتى که انجام مى‏دادند یکدیگر را نهى نمى‏کردند، چه بد کارى انجام مى‏دادند.

3. مبارزه با فساد:

«فَلَوْلا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُوا بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسادِ فِی الْأَرْضِ إِلّا قَلِیلاً مِمَّنْ أَنْجَیْنا مِنْهُمْ وَ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا ما أُتْرِفُوا فِیهِ»؛ چرا در قرون و اقوام قبل از شما دانشمندان صاحب قدرتى نبودند که از فساد در زمین جلوگیرى کنند مگر اندکى از آنها که نجاتشان دادیم و آنها که ستم مى‏کردند از تنعم و تلذّذ پیروى مى‏کردند و گناهکار بودند و نابود شدند.

در این آیه، یک اصل اجتماعى که ضامن نجات جوامع از تباهى است مطرح شده و آن این که در هر جامعه‏اى تا زمانى که گروهى از اندیشمندان متعهد و مسئول هستند که در برابر مفاسد ساکت نمى‏نشینند و به مبارزه برمى خیزند و امر به معروف و نهى از منکر مى‏کنند این جامعه به تباهى و نابودى کشیده نمى‏شود؛ اما زمانى که بى‏تفاوتى و سکوت حکمفرما شد و جامعه در برابر عوامل فساد بى‏دفاع ماند، فساد و به دنبال آن نابودى حتمى است.

در آیات فوق مشاهده مى‏گردد که امر به معروف و نهى از منکر اهرم بسیار قدرتمندى است که زمینه ساز رشد فضایل و طرد مفاسد و نیز یکى از ابزارهاى کنترل و مهار قدرت سیاسى در جامعه مى‏باشد. در نظام اسلامى، مسؤولیت افراد از مسؤولیت دولت جدا نیست و به حکم عقل این حق و تکلیف براى همه افراد ایجاد مى‏شود که بر کار زمام‏داران خود نظارت کنند تا از انحراف آنان از مسیر حق و عدالت و تقوا جلوگیرى کنند. هرچند که در نظام اسلامى عدالت و تقوا شرط رهبرى و التزام عملى به موازین اسلامى لازمه زمام‏دارى است، اما تذکرات مردمى و نظارت عمومى مى‏تواند از بروز مشکلات ناشى از اشتباهات جلوگیرى کند و نقش مکمل را ایفا کند.

راه‏هاى جلوگیرى از فساد قدرت

امانت دانستن قدرت عمومى: اسلام قدرت عمومى را امانت در دست صاحب قدرت مى‏داند. در تفسیر على‏بن ابراهیم که از مشهورترین تفاسیر شیعى است آمده است:

الأمانة هی الإمامة و الأمر و النهی و الدلیل على ان الأمانة هى الإمامة قول الله عز و جل للأئمة - صلوات الله علیهم - إنّ الله یأمرکم أن تودوا الأمانات إلى أهلها یعنى الإمامة...؛ امانت همان امامت و امر ونهى کردن است و دلیل بر این مطلب کلام خداى تعالى است که به ائمه‏علیهم السلام مى‏فرماید: خداوند به شما امر مى‏کند که امانت‏ها را به اهلش بسپارید یعنى امامت را.

امام على‏علیه السلام نیز در نامه‏اى به یکى از فرمانداران خود مى‏نویسد: «فإنّی کنت اشرکتک فی أمانتى؛ من تو را در امانتم (یعنى حکومت و زمامدارى خود) شریک قرار دادم».

نقد پذیرى و پرهیز از استبداد رأى: از نظر اسلام، استبداد رأى باعث به خطر افتادن و لغزش است. على‏علیه السلام مى‏فرمایند: «خاطر بنفسه من استغنى برأیه؛ آن کس که به رأى خود قناعت کند خویشتن را به خطر افکنده است».

امام صادق نیز فرمود: «المستبد برأیه موقوف على مراخص الزلل؛ کسى که به رأى خود استبداد بورزد بر لغزشگاه‏هاى خطا و گناه ایستاده است».

مذمت تکبر و تأکید بر لزوم تواضع و فروتنى در مقابل مردم: کبر حالتى نفسانى است که به موجب آن، فردى خود را بزرگ‏تر از دیگران مى‏داند. یکى از عوامل بروز چنین حالتى در انسان، برخوردارى از قدرت زیاد است. در قرآن کریم این صفت مخصوص خداوند دانسته شده بود، چرا که او برتر از هرچیز بوده و تمامى مخلوقات بدو نیازمندند: «وَ لَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»؛ و براى اوست کبریا و عظمت در آسمان‏ها و زمین و اوست عزیز و حکیم».

از این رو، هر کس که خود را بى‏نیاز و سزاواز تعظیم بپندارد، در واقع خود را شریک خداوند در صفت خاص او قرار داده است. امام صادق (ع) از کبر به عنوان کمترین درجه الحاد یاد کرده است.

مساوات در برابر قانون: قرآن کریم به صراحت تساوى انسان‏ها در مقابل قانون الهى را متذکر مى‏شود و تنها عامل امتیاز افراد را تقوا معرفى مى‏کند:

«یا أَیُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ»؛ اى مردم ما شما را از یک زن و مردم آفریدیم و شما را تیره‏ها و قبیله‏ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید اینها ملاک امتیاز نیست گرامى‏ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست.

شورا مانع خودمحورى و تمرکز قدرت: در اسلام تأکید زیادى بر شورا و مشورت شده است تا از خودمحورى صاحبان قدرت باز دارد و اندیشه‏ها و تصمیمات در قالب آن پخته‏تر گردد. پیامبر گرامى اسلامى به دلایل زیر مشورت مى‏کردند: 1. مشاوره براى شخصیت دادن به امت؛ 2. مشورت براى آزمایش؛ 3. مشورت براى رشد فکرى مردم؛ 4. مشاوره براى استفاده از تائید مردم؛ 5 . براى آگاه شدن مشورت شوندگان؛ 6. براى این که بدانند حکومت او استبدادى نیست؛ 7. براى جلوگیرى از انتقاد بى‏جا در صورت شکست؛ 8 . براى این که مردم بدانند نظرخواهى از دیگران عیب و عار نیست؛ 9. براى تأسى امت به رسول خدا.

بنابراین یکى از نتایج مفید محوریت اصل شورا در نظام اسلامى، پرهیز از تمرکز قدرت و روى آوردن به محیط اجتماعى به منظور بهره‏جویى از استعدادهاى خلّاق مردمى در گشایش مشکلات خود آنان است.

چکیده

این مقاله ضمن بررسى معانى لغوى و اصطلاحى نظارت، به ابزارها و راهکارهاى کنترل قدرت در قرآن پرداخته است و امانت دانستن قدرت عمومى، نقد پذیرى و پرهیز از استبداد رأى، مذمت تکبر و تأکید بر لزوم تواضع و فروتنى در مقابل مردم، مساوات در برابر قانون و شورا را به عنوان راه‏هاى جلوگیرى از فساد قدرت در قرآن مورد بررسى قرار داده است.

منابع

1. الراغب الاصفهانى، المفردات فى غریب القرآن (تهران: المکتبه المرتضویه، 1373ق).

2. ابى الحسین احمد بن فارس بن زکریا، المعجم المقاییس اللغه (بیروت: دار الجید، 1411ق/1991م) ج 5، ص 444.

3. سعید الخورى الشرطونى، اقرب الموارد (تهران: دارالدسوه اطباعه و النشر، 1374) ج 5، ص 432.

4. طور (52) آیه‏48.

5. مجادله (58) آیه 6.

6. مومن (40) آیه 19.

7. ق (50) آیه 18.

8. انفطار (82) آیه 10 - 12.

9. نور (24) آیه 24.

10. فصلت (41) آیه 20.

11. زلزال (99) آیه 4.

12. نور (24) آیه 64.

13. نساء (4) آیه 41.

14. بقره (2) آیه 143.

15. توبه (9) آیه 105.

16. طارق (86) آیه 4.

17. لقمان (31) آیه 17.

18. عصر (103) آیه 1.

19. مجمع البیان، ج‏10، ص 536.

20. اعراف (7) آیه 163 - 166.

21. مجمع البیان، ج‏4، ص 493.

22. مائده (5) آیه 78 - 79.

23. براى اطلاعات بیشتر، ر.ک: ناصر مکارم شیرازى (زیر نظر)، تفسیر نمونه، ج 5، ص 44 و تفسیر برهان، ج 1، ص 492؛ و حویزى، تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 661.

24. هود (11) آیه 116.

25. تفسیر نمونه و المیزان و مجمع البیان در ذیل همین آیه.

26. حویزى، پیشین، ج 4، ص 309.

27. نهج‏البلاغه، نامه 41.

28. شیخ عباس قمى، سفینة البحار، ج 1، ص 493.

29. همان، ص 493.

30. جاثیه (45) آیه 37.

 

31. حجرات (49) آیه 13.