دانش نامه امام مهدی(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ

موضوع مهدویت، یکى از مترقى ترین اصول اعتقادى، اجتماعى و سیاسى اسلام بوده و در جهان امروز، که انسان ها بیش از هر زمان دیگر تشنه ارزش هاى انسانى و در رأس آنها عدالت اجتماعى هستند، اعتقاد به امام مهدى(ع) زمینه ساز تحقّق این بزرگ ترین آرزوى بشر در طول تاریخ است. بر این اساس، هدف از نگارش دانش نامه امام مهدى(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، تنها اثبات یک باور اسلامى از منظر پیروان اهل بیت(ع) نیست؛ بلکه افزون بر این، گشودنِ راهى براى اتحاد پیروان همه ادیان، بلکه همه جهانیان، براى پاسخگویى به اصلى ترین نیاز بشر، یعنى حاکمیت عدالت در سرتاسر جهان است.

دانش نامه به این مهم پرداخته و مسائل مرتبط با موضوعات مهدویت را با تکیه بر نصوص معتبر اسلامی بررسی کرده است. این مجموعه گسترده، افزون بر گردآورى متون تاریخى، حدیثى و آیات قرآن درباره مهدویت، پاسخ گویى به پرسش هاى نسل معاصر را به عهده گرفته و با کاوش در متون کهن، کوشیده است براى هر سؤال، پاسخى مستند و منطقى بیابد و آن را در جامه اى نو و مورد قبول، به نسل معاصر ارائه دهد.

محتوای کتاب در چهارده بخش با این عنوان ها تنظیم شده است: امام مهدی(ع) در پرتو ادله کلی، زندگی امام مهدی(ع)، غیبت امام مهدی(ع)، سفیران امام مهدی(ع) در غیبت صغرا، توقیعات امام مهدی(ع)، دیدار امام مهدی(ع) و کرامات او، وظایف مردم در روزگار غیبت، دعا، زیارت ها، نشانه های ظهور امام مهدی(ع)، قیام امام مهدی(ع)، سیره حکومتی امام مهدی(ع)، امام مهدی(ع) از دیدگاه شاعران و کتاب شناسی مهدویت.

برگزیده در دهمین همایش بین المللی دکترین مهدوی، مهدی یاوران، سال ۱۳۹۳ ش.

پیش گفتار

موضوع مهدویّت ، یکى از مترقى ترین اصول اعتقادى، اجتماعى و سیاسى اسلام است و در جهان امروز، که جامعه بیش از هر زمان دیگر تشنه ارزش هاى انسانى و در رأس آنها عدالت اجتماعى است، اعتقاد به امام مهدى(ع) ، زمینه ساز تحقّق این بزرگ ترین آرزوى بشر در طول تاریخ است.

 گرایش فطرىِ همه انسان ها به آرمان ظهور مُنجى ، سبب شده است که پیروان همه ادیان، با همه اختلافِ اندیشه ها، آینده تاریخ را روشن ببینند و در انتظار روزى باشند که بساط ظلم برچیده شود و عدالت بر تمام جهان ، سایه بگسترد.

 بر این پایه، همچنین تلاش براى دستیابى به جهانى تهى از ستم، و سرشار از عدالت مى تواند محور وحدت کلمه جهانیان در جهت تحقّق این آرمان فطرى باشد.

 پیروان مذاهب مختلف اسلامى نیز هر چند در خصوصیات مهدى(ع) اختلاف نظر دارند، همگى بر این باورند که عدالت در جهان، تنها به دست شخصى از نسل پیامبر خدا صلى اللّه علیه و آله به نام «مهدى» فراگیر خواهد شد.

 در این میان ، پیروان اهل بیت علیهم السلام بر اساس ادله نقلى و غیر نقلى که در این دانش نامه به تفصیل خواهد آمد، بر این باورند که امام مهدى(ع) فرزند یازدهمین حجّت خداى سبحان پس از پیامبر اسلام است. او هم اکنون زنده و در انتظار فرمان الهى است تا از پس پرده غیبت درآید و عدل را در جهان بگسترد.

قرآن کریم تحقّق این رویداد بزرگ را با زبانِ اشاره [۱] بشارت داده و با عنایتى ویژه بر «استضعاف» - که نقطه اشتراک همه ستمدیدگان جهان است - ، فرموده است:

 «وَ نُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِى الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ.[۲]

ما مى خواهیم بر مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان [حکومت زمین ] قرار دهیم» .

رهبر کبیر انقلاب اسلامى ایران امام خمینى رحمه اللّه با الهام از این آیه نورانى در ره نمودها، و بویژه در پیام هاى جهانى اش، همواره بر هوادارى از مستضعفان جهان تأکید مى کرد، و خطّ انقلاب اسلامى ایران را - که به اذن خداى سبحان زمینه ساز انقلاب جهانى مهدوى است - خطّ حمایت از مستضعفان مى دانست ،[۳] چنان که در وصیت نامه سیاسى - الهى خود خطاب به مستضعفان جهان فرموده است:

 و شما اى مستضعفان جهان ، و اى کشورهاى اسلامى و مسلمانان جهان، بپاخیزید و حق را با چنگ و دندان بگیرید و از هیاهوى تبلیغاتى ابرقدرت ها و عمّال سرسپرده آنان نترسید ... و همه در زیر پرچم پر افتخار اسلام مجتمع ، و با دشمنان اسلام و محرومان جهان به دفاع برخیزید ، و به سوى یک دولت اسلامى با جمهورى هاى آزاد و مستقل به پیش روید که با تحقّق آن ، همه مستکبران جهان را به جاى خود خواهید نشاند و همه مستضعفان را به امامت و وراثت ارض خواهید رساند . به امید آن روز که خداوند تعالى وعده فرموده است .[۴]

بر این اساس، هدف از نگارش دانش نامه امام مهدى(ع) بر پایه قرآن ، حدیث و تاریخ ، تنها اثبات یک باور اسلامى از منظر پیروان اهل بیت علیهم السلام نیست؛ بلکه افزون بر این، گشودنِ راهى است براى اتحاد پیروان همه ادیان، بلکه همه جهانیان، براى پاسخگویى به اصلى ترین نیاز بشر، یعنى حاکمیت عدالت بر سراسر جهان.

البته کتاب هاى فراوانى در این زمینه تألیف شده [۵] که بسیارى از آنها در خور ستایش اند؛ ولى تلاش براى ارائه پژوهش هاى جدید، جامع، پویا و پیشرو، همچنان ضرورى است تا افق هاى پیش رو روشن تر شود. بویژه این که در دوران معاصر، برخى معاندان، براى ضربه زدن به جمهورى اسلامى ایران - که بر پایه ولایت فقیه و نیابت عام از امام زمان(ع) شکل گرفته است، با شبهه پراکنى - ، اساس مهدویّت را هدف گرفته اند. از این رو ، بزرگ ترین خدمتى که مراکز علمى و پژوهشى مى توانند به ساحت مقدس امام مهدى(ع) ، و براى تداوم انقلاب اسلامى ایران تا حکومت جهانى ایشان داشته باشند، بازنگرى تخصصى در موضوع مهدویّت، و بازنگارى آن و پاک سازى نگاشته ها از مطالب سست و بى پایه، و ارائه نوشتارهایى است که افزون بر اتقان علمى، پاسخگوى نیازهاى عصر حاضر باشند.

 دانش نامه امام مهدى(ع) تلاشى است متواضعانه در این راه، که در پى انتشار موسوعة الإمام على بن ابى طالب(ع) در سال ۱۳۷۹، نگارش آن در دستور کار بخش پژوهشى مؤسسه دار الحدیث قرار گرفت؛ امّا به دلیل گستردگى و پیچیدگى موضوع از یک سو، و تراکم کارها از سوى دیگر، تکمیل و آماده سازى نهایى آن به تأخیر افتاد. امید که در آینده نزدیک ، مورد بهره بردارى همگان، بویژه پژوهشگران و ارادتمندان آن بزرگوار، قرار گیرد.

 شایان ذکر است با همه تلاشى که براى اتقان و جامعیت این اثر صورت گرفته، کار خود را خالى از خطا و کاستى نمى دانیم و از همه فضلا و پژوهشگرانى که آن را ملاحظه مى کنند، تقاضا داریم که با ارسال پیشنهادها و نقدهاى خود ، ما را در جهت رسیدن به نقطه مطلوب، یعنى ، «دانش نامه جامع مهدوى» یارى رسانند.

سپاس از همکاران

لازم مى دانم از همه فضلا و پژوهشگرانى که در نگارش این دانش نامه سهیم هستند،[۶] بویژه استاد ارجمند حجة الاسلام و المسلمین سیّد محمّدکاظم طباطبایى رئیس «پژوهشکده علوم و معارف حدیث»، که این پژوهش با همکارى و همراهى جدّى و صمیمانه ایشان سامان یافت، و همچنین از برادران گرامى آقایان محمود کریمیان ، محمّدرضا سجادى طلب ، سیّد محمود طباطبایى نژاد و سیّد روح اللَّه سیّدطبایى، که در مراحل اولیه و ساماندهى نهایى این مجموعه ، تلاش هاى فراوانى داشتند، صمیمانه سپاس گزارى کنم.

 همچنین از استاد گران قدر حجة الاسلام و المسلمین عبدالهادى مسعودى ، رئیس «پژوهشکده تفسیر اهل بیت علیهم السلام » ، که تدوین شمارى از تحلیل ها و افزون بر آن ، ترجمه این دانش نامه به قلم رساى ایشان است، تقدیر و تشکر مى کنم.

 ارزیابى علمى این مجموعه بر عهده آیة اللَّه رضا استادى بوده است که به همین سبب از زحمات ایشان قدردانى مى کنم.

 سرانجام در این شب پربرکت، شب نزول قرآن، و شب حضور فرشتگان در محضر امام زمان(ع) ، از خداوند سبحان براى همه آنان پاداشى در خور فضل و بزرگوارى او مسئلت دارم.

 ربّنا تقبّل منّا إنّک أنت السّمیع العلیم.

 یا مُبَدّل السّیئات بالحسنات، یا أرحم الراحمین.

 شب ۲۳ رمضان المبارک ۱۴۳۴

 ۲۱ / ۵ / ۱۳۹۱

 محمّدى رى شهرى  

مقدمه مترجم

در فرهنگ شیعى، هدایت و عدالت فراگیر جهانى، آرزوهایى گره خورده به نهضت مهدوى و ترجمانى از قیام قائم آل محمّد است. این آرزو و آرمان مقدّس بوده که شیعه را هماره از میان سنگلاخ ها و از دل کوره راه ها، بر کشیده و او را به امید پیوستن به منجى بشریت، جوشان و خروشان به جلو رانده است. دانشیان را نیز سهمى از این حرکت است. ایشان با کوشش هایى سترگ و در خور ستایش، فانوس هایى از دل و جان خود برافروخته و به پاسدارى از یقین و امید، همّت گماشته و راست قامت و استوار، بر سر دو راهى هاى جهل و تردید ایستاده و شبهه هاى شیطانى و وسوسه هاى انسانى را دور ساخته اند.

 در این میان، دانش نامه پیش رو، چون گوهرى رخشان، مى درخشد و رشته تلاش هاى عالمان پیشین را به نیازهاى امروز پیوند مى دهد. این مجموعه گسترده، افزون بر گردآورى متون تاریخى و حدیثى در باره مهدویّت، پاسخگویى به پرسش هاى نسل معاصر را به عهده گرفته و با کاوش در متون کهن، کوشیده است براى هر سؤال، پاسخى مستند و منطقى بیابد و آن را در جامه اى نو و مقبول به نسل معاصر ارائه دهد. از این رو، ترجمه آن به فارسى، هم دشوارى هاى فهم و درک متون کهن تاریخى را به همراه داشته و هم براى عبور از تنگناهاى ترجمه متون دینى و مقدّس، دقّتى افزون را مى طلبیده است. متونى که کمتر نقل و شرح شده اند، واژه هایى نامأنوس دارند و ترکیب هایى ناآشنا را در جاهایى حسّاس از متن، در درون خود جاى داده اند.

 در این ترجمه، سعى بر رعایت امانت در بازگردان متون مقدّس - اعم از آیات نورانى قرآن و احادیث شریف اهل بیت علیهم السلام - و حفظ حدّ و مرز ترجمه و متون تاریخى و رجالى بوده است، هر چند در حدّ توان به زیبایى و روانى ترجمه نیز توجّه شده است.

 گفتنى است که پژوهشگر گران قدر، حجّة الإسلام رسول اُفقى، سراسر ترجمه را با متن عربى مقابله نموده و از سر دقّت و باریک بینى و دلسوزى، ده ها تذکّر و تصحیح را براى این بنده به ارمغان آورده اند که سزاوار است در همین جا از ایشان تشکّر کنم.

 شایان ذکر است که تحلیل ها و بیان هاى موجود در دانش نامه - که از نکات قوّت این مجموعه به شمار مى آیند - ، به قلم برخى نویسندگان فارسى زبان اند و نیاز به ترجمه نداشته اند. همچنین متون نقل شده از منابع کهن فارسى مانند نجم الثاقب ، با حفظ امانت ، تنها اندکى روان سازى شده اند . از این رو در بخش هایى مانند «دیدار کنندگان با امام مهدى(ع) » شاهد سبک هاى متفاوتى هستیم که از آن گریزى نیست .

 گفتنى است که هر جا روایات با اسناد آمده اند، تنها راوى نخست آنها در ترجمه ذکر شده و اسامى بقیّه راویان نیامده است. این کار به دلیل یکسانى نسبى نام هاى خاص در عربى و فارسى است که نیاز به ترجمه را از میان مى برد و افزون بر این به کاهش حجم کتاب یارى مى رساند.

 نکته دیگر ، آن است که در این دانش نامه ، از متونى که پیش تر در آثارِ منتشر شده دار الحدیث ترجمه شده اند ، به طور کامل و گاه با اصلاح ، استفاده شده است . از این رو ، بخشى از ترجمه پیش رو، بویژه در جلد نخست ، به قلم دیگر مترجمان گران قدر آثار دار الحدیث، مانند استاد حمیدرضا شیخى است. این شیوه، بر پایه رویکردى نو در مؤسّسه دار الحدیث است که همه پژوهش ها و ترجمه هاى پیشین، در پژوهش هاى بعدى، مورد بهره بردارى قرار مى گیرند .

 گفتنى است ترجمه چند شعر عربى در فصل مربوط به اشعار شاعران عرب نیز بر عهده دوست گرامى ، جناب آقاى محمّد مرادى بوده و شرح حال راویان در پانوشت هاى کتاب ، به قلم همکاران گروه رجال پژوهشکده است . یادآورى این نکات براى ارج نهادن به این عزیزان و پاسداشت حقّ معنوى آنان است، هر چند مسئولیت کلّى ترجمه، همچنان بر دوش این حقیر است و پذیراى انتقادها و راه نمایى هاى خوانندگان دانشور و گرامى دانش نامه هستم .

 خداوند ، این تلاش را زمینه ساز بهره گیرى بیشتر از معارف اهل بیت علیهم السلام و توسعه فرهنگ مهدویّت سازد و آن را به کرم و بزرگى خویش بپذیرد و همه خدمت گزاران معارف اهل بیت علیهم السلام را در باغ رضوانش جاى دهد.

 به امید حضور در رکاب قائم آل محمّد علیهم السلام

 عبد الهادى مسعودى