روز بزرگداشت علامه مجلسی
علامه مجلسى
علامه مجلسى فرزند مولى محمد تقى معروف به مجلسی اول است. او در علوم مختلف اسلامى مانند تفسیر، حدیث، کلام، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه مسلط، در بسیاری از آنها صاحب نظر بوده است.
علامه پس از فوت مرحوم ملا محمد باقر سبزواری در سال 1090 هجری به منصب شیخ الاسلامی دست یافت. و در این مسند خدمات بسیاری را در مقوله‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی به ایران و تشیع نمود.[۱]
ولادت و دوران کودکی علامه مجلسی
نام علامه مجلسی، محمد مشهور به باقر (محمدباقر) است. نام پدر علامه مجلسی، مولی محمدتقی و معروف به مجلسی اول است. مادر علامه مجلسی دختر سید صدرالدین محمد حسینی عاشوری قمی است. باید گفت تولد علامه مجلسی در روزهای آخر سال 1037 و احتمالاً در روز آخر ماه ذی الحجه یا روز اول محرم 1038 بود.
علامه مجلسی در خانواده علمی و روحانی متولد گردید پدر و اجدادش تا آن جا که می شناسیم از دانشمندان زمان و همگان عابد و زاهد و پرهیزگار بودند و آن هایی را که از اجداد مشار الیه به اسم و رسم نمی شناسیم بنابر نقل آقا احمد کرمانشاهی در مرآت الاحوال، عالم و عابد بودند.
تحصیلات علامه مجلسی از همان کودکی، یعنی خیلی زودتر از همسالانش ـ شاید در سنین سه و چهار سالگی ـ در نزد پدر شروع گردید که خود در شرح فقیه در باب نماز میت فرموده است: الحمدلله رب العالمین که بنده در چهار سالگی همه این ها را می دانستم، یعنی خدا و نماز و بهشت و دوزخ و نماز شب می کردم و در مسجد صفا و نماز صبح را به جماعت می کردم و اطفال را نصیحت می کردم و به آیت و حدیث به تعلیم پدرم رحمهم الله.[۲]
خاندان علامه مجلسی
خاندان علامه مجلسى از جمله پر افتخارترین خاندان هاى شیعه در قرون اخیر است. در این خانواده نزدیک به یکصد عالم وارسته و بزرگوار دیده مى شود و از نزدیکان علامه پس از بررسى تنها علم و فضل مشاهده مى کنیم:
- جد بزرگ علامه، عالم بزرگوار حافظ، ابونعیم اصفهانى صاحب کتاب هایى چون «تاریخ اصفهان» و «حلیة الأولیاء» است.
- پدر علامه، مولى محمدتقى مجلسى، معروف به مجلسى اول (1003 - 1070 هجرى) صاحب کرامات و مقامات معنوى و روحى بلند است. او محدث و فقیهى بزرگ است و کتاب هایى نیز تألیف نموده است.
محمدتقى مجلسى شاگرد شیخ بهایی و میرداماد است. او در علوم مختلف اسلامى تبحر داشته و در زمان خویش مرجعیت تقلید را به عهده داشته است. وى در کنار مرجعیت، از اقامه نماز جمعه و جماعت نیز غفلت نمى کرد و امام جمعه اصفهان بود. از جمله پرورش یافتگان مکتبش مى توان به: علامه مجلسى (که بیشترین استفاده را از پدر خویش برده است)، آقا حسین خوانسارى و ملا صالح مازندرانى اشاره نمود.
- علامه دو برادر داشت که آن ها نیز مردانى متقى و زاهد بودند به نام هاى ملا عزیزالله و ملا عبدالله، که براى تبلیغ و نشر علوم اهل بیت علیهم السلام به هندوستان رفت و ساکن آن جا گردید.
- خاندان علامه مجلسى نه تنها مردانى عالم و دانشمند به جامعه تحویل داده، بلکه زنان این خاندان نیز پا به پاى مردان خویش قدم برداشته اند. علامه مجلسى چهار خواهر داشت که آنان نیز هر یک داراى تألیفات و تحقیقات ارزنده اى در علوم اسلامى مى باشند. از جمله تألیفات آنان مى توان به: شرح کافى، المشترکات فى الرجال، شرح شرایع الإسلام، شرح مطالع و شرح قصیده دعبل خزائى اشاره نمود. همسران این زنان عالم و بزرگوار نیز از علماى بزرگ بودند. کسانى همچون ملا صالح مازندرانى، ملا میرزاى شیروانى، ملا على استرآبادى و میرزا محمد فسایى.
- علامه مجلسى داراى 5 پسر بود که همگى از محضر علم و معارف پدر بهره مند شدند و به مدارجى بالا دست یافتند.
- دامادهاى علامه هم که 5 نفر بودند از طلاب و فضلاى آن زمان بودند و علامه با عنایتى خاص نسبت به دامادها، دختران خویش را به ازدواج آنان درمى آورد. علاوه بر این ها خاندان هاى بزرگى از علماى آن عصر مرتبط با علامه مجلسى بودند، مانند وحید بهبهانى، بحرالعلوم، طباطبایى بروجردى، میرزا عبدالله افندى ؋&5ԭب ریاض العلماء، شهرستانى و...
مقام علمى علامه مجلسى آن چنان شهرتى در علوم مختلف اسلامى دارد که محتاج هیچ بیان و توضیحى نیست. نام علامه مجلسى چون آفتابى بر آسمان فقاهت و اجتهاد مى درخشد. علامه مجلسى از جمله بزرگانى است که از جامعیت خاصى برخوردار بود. او در علوم مختلف اسلامى مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه سرآمد عصر بود.
نگاهى اجمالى به مجموعه عظیم بحارالأنوار این نکته را بخوبى آشکار مى سازد. این علوم در کنار علوم عقلى همچون فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه از او شخصیتى ممتاز و بى نظیر ساخته است. نظرى گذرا به «کتاب السماء والعالم» در بحارالأنوار این جامعیت را به خوبى نمایان مى سازد.
برخى علامه مجلسى را در طول تاریخ اسلامى از حیث جامعیت در علوم و فنون گوناگون بى نظیر دانسته اند. علامه ریزبینى و نکته سنجى هاى بسیار زیبایى پیرامون روایات مشکل دارد. بیان هاى علامه در ذیل روایات و آیات قرآن بسیار دقیق و زیبا است و کمتر مى توان در آن ها خطا و اشتباهى یافت. علامه مجلسى، علاوه بر علومى چون روایات اهل بیت علیهم السلام در فقه نیز تبحرى بالا داشته، گرچه اکثر مجلدات فقهى بحار مجال پاکنویس شدن نیافته است.[۳]
شخصیت معنوى علامه مجلسی
علماى دین نه تنها از استاد خود درس علم و دانش مى آموزند، بلکه سیر و سلوک معنوى خویش را زیر نظر اساتید عارف بالله سپرى مى نمایند. علامه مجلسى همزمان با طى مدارج علمى و سریعتر از آن مدارج معنوى و کمالات روحى را پیمود تا آن جا که مصداق واقعى «عالم ربانى» گشت. این ادعا با مرورى بر سجایاى اخلاقى ایشان کاملا روشن مى شود. از جمله خصائص بارز اخلاقى علامه مى توان به این موارد اشاره نمود:
1- یاد خداوند:
شاگرد گرانقدر او «سید نعمت الله جزائرى» در مورد استاد خود گفته است: علامه هیچ گاه از یاد خدا غافل نبود و تمام اعمالش را با قصد قربت انجام مى داد.
2- زیارت:
علامه به «زیارت» ائمه هدى علیهم السلام اهمیت فراوان مى داد و با وجود مشکلات آن زمان و امکانات بسیار ابتدایى براى مسافرت، چندین بار به زیارت ائمه عراق، بقیع و مشهد مقدس نائل شد و هر بار مدتى طولانى در جوار آن بزرگواران سکنى گزید. او چند بار نیز به حج خانه خدا مشرف شد.
3- توسل:
توجه خاص به توسل به معصومین علیهم السلام باعث گردید علامه مجلسى پیرامون ادعیه و زیارات مطالب فراوانى در بحارالانوار بیاورد و به جز آن، چند کتاب مستقل نیز در موضوع ادعیه و زیارت تألیف نماید از جمله: «زاد المعاد» که مرجعى مهم در کتب ادعیه متأخر است و «تحفة الزائر» و ترجمه هایى از زیارت جامعه کبیره و دعاى سمات و...
4- زهد و پارسایى:
یک ویژگى بسیار مهم در زندگى این بزرگمرد، زهد و پارسایى و ساده زیستى اوست. علامه در عهد صفوى مى زیست و شیخ الاسلام حکومت صفوى بود و در یک کلام، تمام امکانات دولت در اختیار او بود، اما با همه این ها زندگى شخصى علامه در نهایت زهد و سادگى سپرى مى شد.
5- تواضع:
تواضع علامه مجلسى از دیگر خصائص اوست. علامه هیچ گاه به مقام اجتماعى و بالا و پایین بودن موقعیت یا سن افراد نگاه نمى کرد. او از سید على خان مدنى، شارح گرانقدر صحیفه سجادیه مطالب فراوانى در بحار آورده است و مى دانیم که سید على خان 15 سال کوچکتر از علامه بوده و از حیث مقام و منزلت اجتماعى هم به او نمى رسید.
خلاصه این که جمع شدن همه این خصائص روحى و کمالات معنوى با علم و دانش گسترده علامه، از او شخصیتى ممتاز ساخته بود که در تاریخ مثل و مانندى براى او دشوار پیدا مى شود.[۳]
تحصیل
علامه از همان اوان کـودکـى تحت تربیت و تعلیم پـدر دانشمند و در سایه تـوجه خـاص آن بزرگـوار، پرورش پیدا نمود و بـا هـوش سـرشار و استعداد خـدادادى و پشتکار مخصـوص به تحصیل علـوم متـداوله عصـر در حـوزه علمـى اصفهان پرداخت. و با توجه به تـوانایـى ذاتـى در مـدت کوتاهى مراحل مختلف علمـى و تحصیلى را طى کرده و سپـس به گـرد آورى علـم حـدیث و آثار اهل بیت عصمت و طهارت دل بست و تحقیق و پژوهش عمیقانه در آن فـن شریف مبذول داشت و تلاش خود را در ایـن مـورد متمـرکز نمـوده تمام اوقـاتـش را صـرف آن کـرد تـا اینکه منشـأ تحـولـى بزرگ در روزگـار خـود گـردید.[۳]
لقب «علامه»
علامه، محمدباقر مجلسى این لقب پرافتخار را از بزرگانى همچون وحید بهبهانى، علامه بحرالعلوم و شیخ اعظم انصارى اخذ کرده است. این بزرگان که هر یک دریایى متلاطم از علوم و معارف اسلامى هستند با دیدن مقام و منزلت علامه مجلسى این لقب را در مورد او بکار بردند و به حق او علامه عصر خویش بود.[۳]
آثار مهم علامه مجلسی
- بحارالانوار شاهکار جاویدان علامه مجلسی: این کتاب مشتمل است بر مجموعه اخبار و احادیث و قصص و تواریخ که از پیامبر اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام به وسیله بزرگان محدثان نقل شده و علمای گذشته در کتب خود آن ها را نقل کرده اند، به غیر از کتب اربعه که از غایت شهرت، احتیاج به نقل مجدد نداشته است.
- آداب تجهیز الاموات، فارسی، شامل پنج فصل:
- آداب الحج، رساله فارسی.
- آداب الصلاة، رساله عملیه، فارسی در طهارت و نماز است.
- آداب صلاة اللیل.
- اعتقادات، که آن را رساله در سیر و سلوک نیز گویند، به عربی. این کتاب از تالیفات بسیار معروف علامه مجلسی است.
- بداء (رساله در بداء).
- ترجمه توحید مفضل، حدیثی از آن حضرت در توحید حضرت حق جل و علا نقل می کند که در آن امام ششم از خلقت آسمان و زمین و ستارگان و عناصر و انسان و حیوان و جمادات، یگانگی خداوند متعال را ثابت فرموده و نظام عالم کبیر و صغیر را دلیل بر وحدانیت و قدرت او شمرده است و به دلایل واضح، بطلان عقاید باطله فرموده است. این حدیث را علامه مجلسی ترجمه نموده و در برخی از مواضع که محتاج به شرح و بیان بوده، فی الجمله به شرح آن پرداخته است. بیش از پانزده مرتبه (و شاید بیشتر) در ایران و هند و عراق به چاپ رسیده و به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است.
- ترجمه قصه یوذاسف و بلوهر، علامه مجلسی این داستان را در مجلد هفدهم بحارالانوار نقل فرموده و سپس ترجمه آن را در عین الحیوة بیان داشته است.
- جلاء العیون، فارسی، در تاریخ حضرات معصومین چهارده گانه علیهم السلام و مصائب آنان در بیست و دو هزار بیت، در یک مقدمه و چهارده باب، تاریخ ختم تالیف 6 محرم 1089، کتاب در ایران و عراق و هند مکرر به چاپ رسیده و متداول است. اولین چاپ آن در 1240 قمری در تهران به صورت سربی منتشر شده است.
- حاشیه یا حواشی بر اصول کافی، کتاب شریف کافی از اصول معتمده نزد شیعه و از کتب اربعه حدیث محمدین ثلاثه اوائل است که در سه قسمت تالیف شده: 1. اصول 2. فروع 3. روضه.
- حق الیقین، در اصول دین به فارسی درسی و یک هزار بیت، تاریخ تالیف آخر شعبان 1109 به نام شاه سلطان حسین صفوی و این آخرین تالیف معروف علامه مجلسی است که کلیه مباحث اصول دین را دربر می گیرد و به ویژه در بحث امامت، در نهایت بسط و توضیح در دو جلد.
- حلیة المتقین، در آداب و سنن به فارسی در 14 باب و خاتمه.
- حواشی بر کتب اربعه، (کافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب و استبصار).
- عین الحیاة، در شرح وصیت رسول اکرم صلی الله علیه و آله به ابی ذرغفاری رضی الله عنه، به فارسی.
- فقه المجلسی، رساله فتوایی است به زبان فارسی در تمام ابواب فقه از طهارت تا دیات، منسوب به علامه مولی محمدباقر مجلسی.
- مرآت العقول فی شرح اخبار آل الرسول علیهم السلام، که عبارت است از شرح اصول و فروع کافی و از این کتاب مقام علمی و احاطه و تتبع علامه مجلسی معلوم می شود، مؤلف الذریعه درباره این کتاب می نویسد: «شرح لطیف مفیدی است، بلکه بهترین شروح کافی است»، در یکصد هزار بیت در دوازده مجلد تالیف شده و در سال 1321 قمری میرزا احمد خان مشیرالسلطنه آن را در چهار مجلد به چاپ رسانید.
- جلد اول: شرح کتاب عقل و جهل و توحید.
- جلد دوم: شرح جزء اول از کتاب حجت.
- جلد سوم: شرح از باب کراهیت توقیت تا آخر.
- جلد چهارم: ایمان و کفر و دعا و قرآن و عشره.
- جلد پنجم تا یازدهم: فروع کافی از طهارت تا کفارات.
- جلد دوازدهم: شرح روضه کافی که در چاپ، اصول را در دو مجلد و فروع را در دو مجلد قرار دادند. علامه مجلسی این شرح را از سال 1076 شروع نمود و تا پایان عمر به این کار مشغول بود و با وجود این، شرح ناتمام ماند.
- مشکات الانوار: در فضیلت و آداب قرائت قرآن، به نام شاه سلیمان تالیف شده است.
- مشکات الانوار، مختصر عین الحیوة.
- ملاذ الاخیار، در شرح تهذیب الاخبار به عربی در سه مجلد در پنجاه هزار بیت و از بهترین و مهمترین شروح کتاب تهذیب است که تا آخر کتاب نکاح شرح گردیده است.[۴]
بحارالانوار اثر جاویدان علامه مجلسی
بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار اثر جاودانه و گرانقدر محدث جلیل القدر شیعه، علامه محمدباقر مجلسی (1037 ـ 1111 ه) است و این اثر نفیس به راستی دریای ناپیدا کرانه‌ای است که معارف الهی و حقائق قرآنی و تعالیم زندگی ساز ائمه اطهار در آن موج می‌زند و هیچ محقق پژوهشگری از مراجعه به این اثر ارزنده بی‌نیاز نیست و این مجموعه از زمان تألیفش تاکنون منبع تحقیق کسانی است که می‌خواهند درباره علوم و معارف خاندان رسالت تحقیقی نمایند و مرحوم مجلسی از فضل الهی چنین امیدی داشته است که کتابش بحارالانوار تا قیام قائم آل محمد صلی الله علیه و آله مرجع فضلا و اندیشمندان و منبع تحقیق تمام کسانی باشد که در پی تحصیل علوم ائمه اطهار می‌باشند مانند این کتاب در عامه و خاصه تاکنون نوشته نشده و خود وی ادعا کرده که احدی از عامه و خاصه در این کار بر من سبقت نگرفته است.
مرحوم مجلسی در این مجموعه که باید آن را دائرة المعارف شیعه نامید، همه گونه اخبار از تمامی کتب حدیث با شرح و بیان آن ها (اغلب موارد) جمع و با ترتیب صحیح و اسلوب عالی در 25 مجلد بزرگ مرتب و مهذب نموده و از کتب اربعه و نهج البلاغه کمتر استفاده کرده است.
صاحب بحار تمام اخبار شیعه را از کتب نایاب خطی که در معرض نابودی بودند، جمع آوری کرده و معروف است که او دویست اصل از اصول چهارصدگانه روات را پیدا کرده و اخبار معتبر آنها را وارد نموده است. و بیانات و توضیحات ارزشمندی نیز در بسیاری از موارد افزوده است و علاوه در اکثر مواضع اخبار عامه را نیز وارد کرده و تفسیر نموده است.
مذاهب حکما را در هر باب به مقتضای مقام نقل و در همه جا جرح و تعدیل نموده، این است که می‌توان گفت: نسبت به اخبار و آثار اهل بیت عصمت علیهم السلام کتابی بدین احاطه و جامعیت تألیف نیافته و کسی از سلف و خلف موفق به همچو خدمتی نشده است.[۵]
وفات علامه مجلسی
علامه محمد باقر مجلسـى آن محقق پـر کار و عالـم نامـدار پـس از عمرى پر برکت که سراسر وقف خدمتگزارى به علـم و دیـن و دانـش و فرهنگ در جهان اسلام گردید , عاقبت در سـن 73 سالگـى و در آخـریـن روزهاى ماه مبـارک رمضان سـال 1111 هـ.ق در شهر دانـش پـرور اصفهان، چشـم از جهان فرو بست و به سراى باقـى شتافت. هر چند بعضی وفات او را در 27 ماه رمضان سال 1110 می نویسند قبر شریفش در جامع اصفهان کنار پدر بزرگوارش زیارتگاه است[۳]
پانویس
- گلشن ابرار، زندگی نامه علامه مجلسی از حسن ابراهیم زاده(ج 1، ص 249)در دسترس در اندیشه قم، بازیابی:25 آبان 1392
- زندگینامه علامه مجلسی مهدوی، مصلح الدین.
- پایگاه اطلاع رسانی علامه محمد باقر مجلسی
- زندگینامه علامه مجلسی مهدوی، مصلح الدین.
- درس هایی از مکتب اسلام، شماره 395، بهمن 1372.