خصوصیات کارگزاران دولت اسلامی در بیان مقام معظم رهبری
مردم سالاری دینی نظامی مبتنی بر احترام به آرای مردم، با نگاه مستمر به آموزه‌های دینی است. در این نظام، «دین» منشأ تعریف روابط میان دولت و ملت می‌گردد و سازوکارهای خویش را در این عرصه ارائه می‌دهد. این مقاله سیری گذرا خواهد داشت بر برخی از مهم‌ترین خصوصیات و ویژگی‌های کارگزاران دولت اسلامی از دیدگاه مقام معظم رهبری.
گروه سیاسی برهان/ قاسم جعفرزاده؛ «مردم سالاری دینی» نظامی مبتنی بر احترام به آرای مردم، با نگاه مستمر به آموزه‌های دینی است؛ نظامی که سعادت دنیوی و اخروی افراد را متضمن است. در این نظام، روابط کارگزاران با توده ی مردم، مانند روابط سایر حکومت‌ها با مردم نیست؛ چراکه در این نظام، «دین» منشأ تعریف روابط میان دولت و ملت می‌گردد و سازوکارهای خویش را در این عرصه ارائه می‌دهد. این مقاله سیری گذرا خواهد داشت بر برخی از مهم‌ترین خصوصیات و ویژگی‌های کارگزاران دولت اسلامی از دیدگاه مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه‌ای (مد ظله العالی).
نگاه به مسئولیت
مطابق اندیشه ی مقام معظم رهبری، یک مسئول در جمهوری اسلامی نباید خود را رئیس و بالاتر از مردم بپندارد و درکش نسبت به جایگاهِ موقت و زودگذر خود، لازم است بیانگر رویکردی تکلیف‌گرا و خادمانه باشد. چنین رویکرد و دیدگاهی باید باعث شود وی با تمام تلاش به فعالیت بپردازد و خود را تافته ی جدابافته از مردم نداند.
این درک و دیدگاه از مسئولیت، تمام مسئولان مملکتی، از صدر تا ذیل را در بر می‌گیرد و همان چیزی است که امام راحل (ره) نیز بدان تأکید داشتند. ایشان می‌فرمودند: «اساساً حکومت کردن و زمامداری در اسلام، یک تکلیف و وظیفه ی الهی است که یک فرد، در مقام حکومت و زمامداری، گذشته از وظایفی که بر همه ی مسلمین واجب است، یک سلسله تکالیف سنگین دیگری نیز برعهده ی او است که باید انجام دهد. حکومت و زمامداری در دست فرد یا افراد، وسیله ی فخر و بزرگی بر دیگران نیست که از این مقام بخواهد به نفع خود، حقوق ملتی را پایمال کند.»1
نگاه به قدرت
کارگزار حکومتی که برمبنای مردم سالاری دینی و اسلامی بنا نهاده شده است، پس از آنکه مسئولیت را یک تکلیف دانست، باید بداند قدرت، ناشی از این تکلیفِ موقت و واگذارشده از جانب مردم است. در روزگاری که برخی در پی این هستند که سلطنت را کم‌نقص‌ترین شکل حکومت در عصر غیبت جلوه دهند،2 نظام مردم سالاری دینی باید مؤلفه‌های خود را در باب قدرت معرفی نماید.
قدرت در نظام مردم سالاری اولاً نباید از هر راهی به دست آید؛ چنان‌که مقام معظم رهبری می‌فرمایند: «روش‌هایی که برای کسب قدرت و حفظ آن به کار گرفته می‌شود، باید روش‌های اخلاقی باشد. در اسلام کسب قدرت به هر قیمتی وجود ندارد و روش‌ها خیلی مهم‌اند.»3 ثانیاً این قدرتِ عاریتی باید به نرمی و بدون تنش و با صمیمیت منتقل شود. این ویژگی بیانگر یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های قدرت در مردم سالاری دینی با غیردینی است: «اینکه در نظام مقدس جمهورى اسلامى، قدرت اجرایى با متانت، با آرامش، با صفا و صمیمیت، بین خدمتگزاران نظام دست‌به‌دست می‌شود، یک پدیده‌‌ی بسیار ارزشمند و مهمى است. این پدیده ناشى است از مردم سالاری اسلامى که امام بزرگوار ما با درایت خود، با حکمت خود، آن را اساس کار نظام جمهورى اسلامى قرار دادند. کار دست مردم است، انتخاب در اختیار مردم است و محور و مدار کارها هم اسلام عزیز است. [این ویژگی مهمِ] مردم‌سالارى اسلامى [است].»4
پاسخ‌گویی
از منظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، مسئولان مملکت باید مدام و به‌صورت مستمر آماده ی پاسخ‌گویی به آحاد جامعه باشند، زیرا عدم پاسخ‌گویی، علاوه بر مضرات خاص داخلی و درونی خویش، باعث سوءاستفاده‌ی دشمنان و معاندان خواهد شد.
پرهیز از ستوده شدن
درباره ی عدم انتظار برای ستوده شدن توسط دیگران نیز مقام معظم رهبری می‌فرمایند: «وقتی مسئولی در انجام کارهایش موفق بود و توانست تکلیف خود را به‌خوبی انجام دهد، انتظار نداشته باشد مورد مدح و ستایش دیگران واقع شود.»5
شایسته‌سالاری
کارگزار دولت در هر مقام و رتبه‌ای که باشد، باید در انتخاب افراد و نیروهای مورد نیاز، اصل شایسته‌سالاری را فارغ از دعوای تخصص یا تعهد، براساس نیروهای مؤمن کارآمد و کاردان رعایت نموده و مد نظر قرار داده6 و از خویشاوندسالاری و سایر مظاهر مخالف شایسته‌سالاری دوری گزیند.
خودکنترلی
خودکنترلی بدین معناست که یک کارگزار دولتی و مسئول مملکتی سعی داشته باشد از مهیا شدن بسترهای انحراف رفتاری و فکری پیش‌روی خویش جلوگیری کند. راهکار این کنترل، مراقبت دائم بر نفس است؛ مراقبتی که حضور آن در روح آدمی سبب می‌شود وی در مراحل مختلف مسئولیت خویش نسبت به جامعه و ملت، دچار خیانت نگردد و اشتباه جبران‌ناپذیری را مرتکب نشود.7 این خودکنترلی شامل کنترل اطرافیان در عدم سوءاستفاده مالی و مقامی از مسئولیت نیز می‌شود.
نظارت بر عملکرد زیرمجموعه‌ها
یک مسئول دولتی در امور اجرایی خود باید بر عملکرد و رفتار تمام نهادها و اشخاص زیرمجموعه ی خویش نظارت تام‌وتمام داشته باشد و با اِعمال چنین نظارتی، مانع از نفوذ هرگونه خلل به ارکان مجموعه‌های تحت نظارتش گردد. طبعاً بر وی فرض است که در صورت مشاهده ی هرگونه اشکال، به‌سرعت و با درایت تام‌وتمام درصدد رفع آن برآید و به قاعده ی حمل بر صحت وقعی ننهد.8 البته این نظارت برای نتیجه دادن، قبل از هر چیز، مستلزم برخورداری از انضباط اقتصادی، اجتماعی و وجدان کاری است.9
عدالت‌خواهی
از اصلی‌ترین و ابتدایی‌ترین وظایف مسئولان مملکتی و دولتی، تلاش در راه بسط عدالت و گسترش آن است؛ امری که به تعبیر مقام معظم رهبری پایه ی مشروعیت مسئولان در نظام جمهوری اسلامی قلمداد می‌شود. نکته ی دیگر اینکه تمام اموری که منجر به پیشرفت کشور می‌شود، باید در مسیر عدالت تفسیر و اجرا شود و حتی اموری چون توسعه ی مادی و رفاه اجتماعی نیز باید بر مبنای عدالت، اجرا و محقق شود.10
ساده‌زیستی
مسئولان دولت در جمهوری اسلامی از این جهت که در یک نظام الهی دارای شغل هستند، باید در ساده‌زیستی نمونه و نماد باشند و از رفاه‌زدگی، که باعث ناامید شدن مردم از ایشان می‌شود، دوری گزینند.11 مقام معظم رهبری علاوه بر پند و اندرز دادن‌های بسیار در زمینه ی ساده‌زیستی به مسئولان و نهی نمودن صریح ایشان از زندگی مرفهانه و متنعمانه، خود نیز دارای زندگی بسیار ساده و مثال‌زدنی‌ای هستند. توجه به قشر ضعیف فقط در تلاش برای بهبود وضعیت این قشر از جامعه نیست، بلکه باید در شیوه ی زندگی مسئولان حکومت اسلامی نیز نمودهای مشابه زندگی قشر فقیر، که به تعبیر امام راحل (ره) باید مورد بیشترین توجه قرار گیرند،12 مشاهده شود.
توجه به تولید و مصرف
دولت در نظام مقدس جمهوری اسلامی، باید امر تولید و مصرف را در جهات مختلف مورد توجه خود قرار دهد و برای رفع هرگونه وابستگی، اقدام به برنامه‌ریزی صحیح در جهت تولید محصولات در داخل و همچنین ارائه ی شیوه ی صحیح مصرفی به مردم بنماید. یکی از واضح‌ترین اموری که در آن دولت اسلامی، که سبک جدیدی از حکومت را به جهان ارائه داده است،13 با دولت غیراسلامی تمایز و تفاوت دارد،14 تفسیر این دولت از تولید و مصرف است.
تقسیم کار صحیح
مقام معظم رهبری برای دور ماندن دولت از آفات تبلیغات منفی و مثبت رسانه‌ای، به مسئولان دولتی توصیه می‌نمایند که کارهای خود را به دو نوع تقسیم نمایند. یک نوع کارهایی که از نوع کارهای اساسی برای سازندگی کشور به حساب می‌آید و دیگری کارهایی که برای تسهیل زندگی کنونی مردم مورد نیاز است. هیچ‌کدام از این دو نوع از کار نباید فدای دیگری شود و به بهانه‌ی انجام یک نوع از دیگری غفلت گردد؛ چراکه غفلت از اقدامات و برنامه‌های بلندمدت به بهانه ی مشکلات موقت زندگی فعلی مردم، یک گونه اشتباه بزرگ در مسیر پیشرفت خواهد بود. برای تحقق اهداف عالیه ی انقلاب از گذشت و فداکاری نباید هیچ‌گاه غفلت نشود.15
مشارکت مردمی
آیت الله خامنه‌ای همیشه بر نقش پررنگ حضور مردم در صحنه‌های مختلف کشور تأکید داشته‌اند. ایشان در انجام این مهم، بیش از همه دولت را مورد خطاب خویش قرار داده‌اند. مطابق رویکرد معظم‌له بر دولت است تا سعی کند با اتخاذ روش‌های متنوع، مردم را در کارهای ملی مشارکت دهد و از در صحنه بودن مردم، که پشتوانه ی محکمی برای نظام و دولت است، غافل نشود؛ امری که اگر خلاف آن محقق شود، زیانی بس بزرگ بر کشور وارد می‌شود. از این رو، باید با همه ی امکانات برای بقای مردم در صحنه‌ی کشور تلاش نمود تا بهترین وضعیت ممکن ایجاد شود.16
امنیت اجتماعی
از دیدگاه رهبر معظم انقلاب، دولت باید همواره تلاش نماید فضای کشور را منطقی و معقول و به دور از مجادلات و کشمکش‌های سیاسی قرار دهد؛ چه آنکه شیوع مجادلات و کشمکش‌ها باعث واگرایی و دلسرد شدن مردم خواهد شد.17
عدم رنجش از نصایح خیرخواهان
یکی دیگر از مطالبی که رهبر معظم انقلاب دولت‌ها را بدان توصیه می‌فرمایند این است که مسئولان دولتی نباید از سخن درشت خیرخواهان برنجند؛ بلکه نصیحت و پند آن‌ها را با دیده ی منت پذیرا باشند و با اخلاق اسلامی با مردم، اعم از نصیحت‌گر و غیره برخورد نمایند.18
تعامل با نخبگان
از دلایل موفقیت یک دولت، تعامل با نخبگان هم‌فکر و بااخلاص است؛ تعاملی که هم در عدم فرار مغزها به خارج از مرزها مؤثر است و هم در گسترش زمینه‌های منجر و منتهی به موفقیت روزافزون دولت اثرگذار خواهد بود. یکی از اقدامات مهمی که می‌تواند مصداق تعامل با نخبگان باشد، دوری از تمرکزگرایی و تمرکزمداری است. امری که مردم را در سراسر پهنه ی کشور و در سرتاسر مملکت در صحنه نگه می‌دارد، عدم توجه به یک یا چند نقطه ی خاص (گریز از تمرکزگرایی و رویکرد به مقوله‌ی تمرکززدایی) است. تمرکزگرایی به‌ویژه نسبت به پایتخت و غافل شدن از امکانات و استعدادهای مناطق دیگر (که در قالب سیاست‌هایی نظیر عدم توجه مالی و معنوی به دیگر نقاط بروز و ظهور می‌یابد) از کارهایی است که باعث بریدن طیف‌هایی از مردم از نظام خواهد شد.19
تعامل با قوا
اصل تفکیک قوا از اصول مهم جاری در جمهوری اسلامی ایران است. با این حال، برای دوری از تفرقه و موفقیت در عملکردهایی که باعث پیشرفت نظام شود، ضرورت دارد دولت مسئله ی تعامل با قوای دیگر را از ابتدا تا انتهای دوره‌ی مسئولیت خویش مد نظر قرار دهد و نه‌تنها خود اختلاف‌انگیزی نکند، که در صورت ایجاد اختلاف از طرف دیگر قوا، سعی بسیار در جهت رفع مسالمت‌آمیز اختلافات داشته باشد.20
کار فرهنگی
مطابق اندیشه ی حاکم بر نظام جمهوری اسلامی ایران، لازم است تا حکومت تمام تلاش خود را بنماید تا ملت به‌صورت پیوسته در حال پیشرفت باشند. پیشرفت از منظر تئوری این نظام مقدس، اعم از پیشرفت ظاهری و مادی است و امور معنوی را نیز در بر می‌گیرد. دولت‌ها در این میان، نقش بسیار مهمی برعهده دارند؛ نقشی که مطابق آن، دولت باید علاوه بر اصلاح اوضاع معیشتی و مادی مردم، در جهت پیشرفت امور معنوی و بسط اخلاق و معرفت در جامعه نیز کوشا باشد؛ امری که با کارهای فرهنگی محقق می‌شود. متأسفانه در بسیاری از دولت‌ها، نسبت به این امر کوتاهی شده و در آن‌ها فرهنگ در مظلومیت قرار داشته است. این نکته نیز باید مستور نماند که مهم‌ترین علت مخالفت ابرقدرت‌ها با نظام مقدس ایران، تلاش این نظام برای رهایی از مادی گرایی محض و توجه به معنویات است.21
پرهیز از سست‌همتی
از توصیه‌های بسیار مهم مقام معظم رهبری به مسئولان دولتی این است که نگذارند همت‌هایشان تحلیل رود و از آن کاسته شود. همت عامل مهمی در انجام وظیفه و میل به کار است؛ عاملی که بدون آن نتیجه ی کارها و فعالیت‌ها چندان پسندیده و مناسب نخواهد شد. از این رو، مسئولان دولتی نباید به بهانه‌های واهی، مانند رو به انتها نهادن زمان مسئولیت، همت خود را کاهش دهند و در انجام وظیفه کوتاهی بنماید، بلکه لازم است حتی در روز آخر مسئولیت هم مانند روز ابتدای مسئولیت دارای نشاط و شور و اشتیاق در انجام وظیفه و تکلیف باشند.22(*)
پی نوشت‌ها:
1. صحیفه ی نور، ج 5، ص 409.
2. ر.ک: دولتمرد چهارم، ص 209.
3. روزنامه ی جمهوری اسلامی، 27 اسفند 79.
4. بیانات مقام معظم رهبری در مراسم تنفیذ حکم ریاست‌جمهوری دکتر روحانی، مرداد 1392.
5. سخنرانی مقام معظم رهبری در دیدار با مسئولان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران، 23 مرداد ۱۳۷۰.
6. حدیث ولایت، ج 8، ص 5.
7. همان، ج 5، ص 85.
8. همان، ج 9، ص 130.
9. پیام نوروزی، 1373.
10. حدیث ولایت، ج 3، ص 93.
11. همان، ج 7، ص 249.
12. صحیفه ی نور، ج 5، ص 190.
13. حدیث ولایت، ج 4، ص 48.
14. همان، ج 7، ص 253.
15. همان، ج 9، ص 272.
16. همان، ج 3، ص 202.
17. بیانات مقام معظم رهبری در روز عید نوروز در مشهد مقدس رضوی، 1388.
18. حدیث ولایت، ج 5، ص 126 و ج 7، ص 125.
19. سخنرانی مقام معظم رهبری، 17 مهر 1392، 9 تیر 1390 و...
20. حدیث ولایت، ج 5، ص 300.
21. همان، ج 4، ص 152.
22. ابلاغ سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور، 10 اردیبهشت 1392.