آزادی خرمشهر

آزادسازی خرمشهر

آزادسازی خرمشهر مهم‌ترین تحرک نظامی ایران در جنگ عراق با ایران بود که در عملیات بیت المقدس به بازپس‌گیری خرمشهر در ۳ خرداد ۱۳۶۱/ ۲۴ مه ۱۹۸۲ منجر شد. عملیات فتح خرمشهر، به دلیل اهمیت آن از نظر نظامی و سیاسی به مطالعۀ فراوان نیاز دارد که در این مقاله، به اختصار بدان می‌پردازیم.

 

فهرست مندرجات

۱ - اشغال خرمشهر
۲ - مراحل عملیات بیت المقدس
       ۲.۱ - مرحله اول
       ۲.۲ - مرحله دوم
       ۲.۳ - مرحله سوم
۳ - دلایل شکست عراق
۴ - بازپس گیری خرمشهر
۵ - اهم نتایج فتح خرمشهر
       ۵.۱ - تغییر توازن سیاسی به سود ایران
       ۵.۲ - ابتکار عمل نیروهای ایران
       ۵.۳ - تقویت توان نظامی ایران
       ۵.۴ - شکست سیاسی و نظامی عراق
       ۵.۵ - از دست رفتن برگ برندۀ عراق
       ۵.۶ - ایجاد تهدید برای عراق
       ۵.۷ - برداشتن مهر سکوت
       ۵.۸ - افزایش حمایت‌ها از عراق
       ۵.۹ - برخی دیگر از نتایج
۶ - عقب نشینی دولت عراق
۷ - راه حل ایران برای تعیین متجاوز
۸ - منابع فهرست
۹ - پانویس
۱۰ - منابع

 

اشغال خرمشهر

 

پس از اشغال خرمشهر در ۴ آبان ۱۳۵۹/ ۲۶ اکتبر ۱۹۸۰، برای عراق و حامیان منطقه‌ای و بین المللی آن فرصتی فراهم شد. تا ضمن فرسایش توان نظامی ایران، خواست خود را برای پایان دادن به جنگ، به دولت ایران تحمیل کنند.

^[۱]

^[۲]

^[۳]

ایران پس از اجرای عملیات موفقیت آمیز فتح المبین در فروردین ۱۳۶۱/ مارس ۱۹۸۲، درصدد آزادسازی کامل مناطق اشغالی برآمد و عملیات بیت المقدس با این هدف آغاز شد. اما اهمیت راهبردی خرمشهر برای دو کشور و گستردگی منطقه عملیاتی سبب طولانی شدن آن گردید.

^[۴]

عملیات بیت المقدس در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱/ ۳۰ آوریل ۱۹۸۲، در چهار مرحله، با هدف آزادسازی شهرهای خرمشهر،هویزه و جاده اهواز ـ خرمشهر و رسیدن به مرزهای بین المللی، در منطقه‌ای با وسعت بیش از ۵۴۰۰ کیلومترمربع انجام شد.

^[۵]

^[۶]

^[۷]

 

مراحل عملیات بیت المقدس
این عملیات با نام «بیت المقدس» طی ۳ مرحله انجام شد و ۲۵ روز به طول انجامید. رمز عملیات، ذکر مقدس «یا علی بن ابیطالب (علیه‌السّلام)» بود و در ساعت ۳۰ دقیقۀ بامداد ۱۰/۲/۶۱ آغاز شد. غرب کارون، جنوب غربی اهواز و شمال خرمشهر، مناطقی بودند که این نبرد در آن مناطق شکل گرفت. وسعت منطقۀ عملیات، حدود ۶۰۰۰ کیلومتر مربع بود.

^[۸]

این عملیات پس از برنامه‌ریزی دقیق و ساعت‌ها طرح و برنامه آغاز شد و این در حالی بود که هدف اصلی آن، یعنی آزادسازی خرمشهر، اهمیت فوق العاده‌ای داشت. این شهر برای ایران و عراق بسیار مهم بود؛ به عبارت دیگر، خرمشهر، برگ برندۀ جنگ بود و هر کس بر آن تسلط می‌یافت، برتری خود را اثبات می‌کرد؛ از این رو عراق، به طور ویژه‌ای در پی حفظ آن بود و نیروهای بسیاری در آن منطقه، متمرکز کرده بود. ایران نیز که از اهمیت استراتژیک خرمشهر، آگاه بود، برنامه‌ای وسیع و سنگین برای آزدسازی آن منطقه تدارک دیده بود.

← مرحله اول

مرحلۀ اول عملیات در غرب کارون و در ۱۰/۲/۶۱ آغاز شد و سرعت عملیات دشمن را غافلگیر کرد. در حقیقت، دشمن هرگز گمان نمی‌کرد که ایران بتواند با عبور از رودخانه، خود را به جادۀ اهواز – خرمشهر برساند، ولی این امر تحقق یافت، نیروهای ایرانی با عبور از رود کارون و استقرار در جاده اهواز ـ خرمشهر، بیش از هشتصد کیلومتر را پاک سازی کردند.

← مرحله دوم

مرحله دوم، در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۶۱/ ۶ مه ۱۹۸۲، به منظور آزادسازی بندر خرمشهر شروع شد. نیروهای ایرانی تا شلمچه پیش رفتند و پس از آزادسازی هویزه، در هفده کیلومتری نوار مرزی استقرار یافتند. نتایج مهمی از این نبرد، نصیب ایرانیان شد. در این نبرد، نیروهای ایرانی توانستند در ۱۷ کیلومتر از نوار مرزی استقرار یابند. در مقابل، نیروهای عراقی از جفیر، کرخه نور، هویزه و پادگان حمید عقب نشینی کردند و در محور شلمچه – خرمشهر متمرکز شدند.

← مرحله سوم

در مرحله سوم، ۱۹ـ۲۰ اردیبهشت همان سال، عملیات برای آزادسازی خرمشهر ادامه یافت، ولی در محور شلمچه ـ خرمشهر، عراق برتری نظامی داشت و بازپس گیری خرمشهر میسر نشد و نیروهای ایرانی به بازسازی و تجدید قوا پرداختند. در مرحله نهایی، اول خرداد همان سال، پیشروی از منطقه شلمچه در شمال غربی خرمشهر آغاز شد و نیروهای ایرانی خرمشهر را محاصره و در ۳ خرداد آزاد کردند. در این عملیات به جز شلمچه و کوشک و طلائیه که در اشغال عراق باقی ماند، بقیه مناطق آزاد شدند.

^[۹]

^[۱۰]

^[۱۱]

لذا دشمن مزدور با تمام امکانات و تجهیزات و با وجود یاوران بسیار، در برابر قدرت ایمان و وحدت ملت ایران شکست خورد و با دادن تلفات و ضایعات فراوان، خرمشهر را به صاحبان اصلی آن، واگذار کرد و گریخت.
از جمله نتایج این عملیات، انهدام کامل ۲ لشکر عراق، آسیب دیدن ۶ لشکر به میزان ۲۰-۶۰ درصد، کشته و زخمی شدن بیش از ۶ هزار نفر، اسارت ۱۷۴۹۹ نفر و انهدام ۵۵۰ تانک و نفربر، ۵۰ خودرو، ده‌ها عراده توپ، ۵۳ هواپیما، ۳ هلی کوپتر ومقادیر زیادی جنگ افزار و مهمات است.

^[۱۲]

 

دلایل شکست عراق

[ویرایش]

یکی از دلایل شکست عراق، پیشینۀ ایران بود. عراق، پیش از این به دلیل وضعیت سیاسی داخلی ایران و نتایج سلسله عملیات‌های ناموفق در پاییز و زمستان ۱۳۵۹ ش به فرماندهی بنی صدر، از نظر استراتژیکی در غفلت کامل به سر می‌برد؛ تا آنجا که بسیاری از مقام‌های عالی رتبۀ عراق در طول تابستان ۱۳۶۰ ش کاملا به این باور رسیده بود که دولت ایران تا پاییز همان سال سقوط خواهد کرد.
واکنش عراق در این باره بسیار جالب است. عراقی‌ها، در ۴ خرداد از طریق رسانه‌ها اعلام کردند که نیروهای ما، ایرانیان را گوشمالی دادند و در ۳ خرداد تا مرزهای بین المللی عقب نشینی کردند. آنهابه جای خرمشهر از عنوان «بندر خرمشهر» استفاده کردند و دربارۀ شکست خود، چیزی نگفتند.

^[۱۳]

پس از آن تلویزیون ایران، صحنه‌هایی از جبهه‌های جنگ، اسارت نیروهای عراقی و... نشان داد تا همگان از ماجرا باخبر شوند. صدام پس از شکست از مصر درخواست کمک کرد و گفت که اگر ارتش مصر به بغداد بیاید، وی به استقبال آنها خواهد شتافت.
کشورهای عربی برای اعلام حمایت از عراق و روحیه دادن به صدام حسین، به تبلیغات به نفع وی ادامه دادند. کشورهای مغرب زمین نیز که تا آن زمان، چشم و گوش خویش را بر فجایع جنگ تحمیلی بسته بودند، برای آتش بس و ایجاد صلح در منطقه به تکاپو افتادند. آنها پیروزی ایران را خطری برای منطقه وانمود می‌کردند. جامعۀ اروپا، در همان سوم خرداد، نگرانی خود را از ادامۀ جنگ، ابراز داشتند.

^[۱۴]

در واقع، پیروزی اعجاب برانگیز قوای اسلام، سبب شده بود تا آنها بیمناک شوند.

بازپس گیری خرمشهر

[ویرایش]

بازپس گیری خرمشهر، موجب تغییر توازن سیاسی ـ نظامی در جنگ و منطقه خلیج فارس به سود ایران شد. از نظر نظامی، اجرای چهار عملیات طی هشت ماه، بیانگر تجدید توان نظامی ایران بود. از حیث سیاسی نیز به منزله از بین رفتن برتری عراق در مذاکرات سیاسی بود و این کشور را در وضع تحقیرآمیزی قرار داد. در این مدت احتمال سقوط حکومت عراق نیز می‌رفت.

^[۱۵]

^[۱۶]

^[۱۷]

صدام حسین در ۱۹ خرداد ۱۳۶۱/ ۹ ژوئن ۱۹۸۲، به طور یک جانبه آتش بس اعلام کرد. او در ۲۰ خرداد همان سال، به بهانه کمک به سازمان آزادی بخش فلسطین (ساف) و نیروهای سوریه در برابر تجاوز اسرائیل به لبنان در ۱۶ خرداد/ ۶ ژوئن همان سال، دستور عقب نشینی به نیروهای عراقی از اراضی ایران را صادر کرد. او در پی برقراری صلح با ایران بود و در ۳۰ خرداد/ ۲۰ ژوئن همان سال با صدور بیانیه‌ای، عقب نشینی از خاک ایران را با از بین بردن هرگونه بهانه‌ای برای ادامه جنگ توجیه کرد،

^[۱۸]

^[۱۹]

 

اهم نتایج فتح خرمشهر

[ویرایش]

اهم نتایج فتح خرمشهر را می‌توان چنین برشمرد:

← تغییر توازن سیاسی به سود ایران

آثار این امر در اظهار نظر کشورهای منطقه و دولت‌های غربی و آمریکایی و رسانه‌های آنها به خوبی مشهود بود و نگرانی آنان را برانگیخت؛ زیرا آنها که به نابودی انقلاب، دل بسته بودند، اکنون می‌دیدند که انقلاب، توانسته خود را محکم و استوار نگه دارد. اکنون نگرانی آنها از فروپاشی رژیم عراق بود.

^[۲۰]

 

← ابتکار عمل نیروهای ایران

عملیات آزادی بستان و... اکنون عملیات فتح خرمشهر، سبب شد که نیروهای عراقی، به دفاع روی بیاورند و در انتظار حملات رزمندگان اسلام باشند.

← تقویت توان نظامی ایران

ایران بر اثر این پیروزی، توان نیروی نظامی خود را تجدید کرد؛ زیرا پیشتر، این توان رو به ضعف نهاده بود.

^[۲۱]

 

← شکست سیاسی و نظامی عراق

صدام که از حمایت همه جانبۀ غرب و برخی دولت‌های شرقی بهره می‌برد، بر اثر این رخداد، وجاهت خود را از دست داد. سرعت عمل نیروهای ایرانی، متجاوزان را غافلگیر کرد. همچنین عبور از کارون، نیروهای عراقی را متحیر ساخته بود؛ زیرا آنها باور نمی‌کردند که ایران از این مسیر، استفاده کند.

← از دست رفتن برگ برندۀ عراق

عراق، خرمشهر را تصرف کرده بود و قصد خروج نداشت. قصد رژیم اشغالگر، این بود که با این برگ برنده، ایران به پای میز مذاکره بنشاند و از آن امتیاز بگیرد؛ اما با آزادسازی خونین شهر، عزت ایران، بازگشت و عراق، ناکام ماند.

← ایجاد تهدید برای عراق

عقب نشینی نیروهای متجاوز، سبب شد که مناطق نفت خیز دشمن، در تیررس رزمندگان اسلام قرار بگیرد. بصره از سوی ایران تهدید می‌شد و این امر، دولت متجاوز را بیش از پیش مضطرب کرده بود.

← برداشتن مهر سکوت

در تمام مدتی که نیروهای اشغالگر، در قسمت‌هایی از خاک ایران، حضور داشتند، مجامع بین المللی سکوت اختیار کرده بودند؛ ولی پس از آزادسازی خونین شهر، آنها به تکاپو افتادند تا از پیشرفت‌های بعدی ایران و نابودی رژیم عراق، جلوگیری کنند.

^[۲۲]

 

← افزایش حمایت‌ها از عراق

کمک‌های فراوانی به عراق، سرازیر شد تا صدام، روحیۀ خود را از دست ندهد. همچنین ممکن بود که بر اثر تضعیف روحیۀ عراق و شکست آن، کشورهای منطقه هم از غرب و آمریکا دلسرد شوند؛ از این رو حمایت‌های حامیان صدام، به رغم این شکست سنگین، افزایش یافت.

← برخی دیگر از نتایج

۱. تقویت روحیۀ مردم ایران.
۲. تقویت روحیۀ شهادت طلبی.
۳. بازگشت امنیت برای مناطق جنوب.
پس از فتح خونین شهر، مناطق مسکونی جنوب که در برد آتش توپخانه دشمن قرار داشتند از این خطر نجات یافتند.
۴. افزایش هماهنگی بین نیروهای ایرانی:
در اثر این عملیات، بین نیروهای سپاه، ارتش و بسیج، هماهنگی افزایش یافت و تجارب بسیار مفیدی به دست آمد.

عقب نشینی دولت عراق

[ویرایش]

دولت عراق در نامه‌ای در ۱۰ تیر ۱۳۶۱/ اول ژوئیه ۱۹۸۲ به دبیرکل سازمان ملل، عقب نشینی کامل نیروهای عراقی از اراضی ایران را اعلام کرد، اما نماینده ایران در سازمان ملل، در همان روز در نامه‌ای به رئیس شورای امنیت اظهار داشت که نیروهای متجاوز عراقی، برخلاف ادعاهای عراق، هنوز بخش‌هایی از اراضی ایران را در تصرف دارند و به حملات خود ادامه می‌دهند.

^[۲۳]

^[۲۴]

از سوی دیگر، پیروزی ایران در جبهه‌های جنگ و شرایط این کشور برای برقراری صلح، صدام حسین را، که در آغاز تجاوز به ایران آرزوی رهبری جهان عرب را داشت، در وضع بسیار دشواری قرار داد. او مجبور شد برای جلب حمایت جهان عرب، به دولتهای میانه رو عرب نزدیک شود. افزون بر این، ناچار شد از میزبانی اجلاس سران کشورهای جنبش عدم تعهد که قرار بود در شهریور ۱۳۶۱/ سپتامبر ۱۹۸۲ در بغداد تشکیل شود، صرف نظر کند. صدام حسین، شورای فرماندهی انقلاب عراق را منحل و شماری از افراد کابینه و افسران عالی رتبه را اخراج کرد. او حتی برخی از آنان را به بهانه اهمال و مخالفت با جنگ اعدام نمود.

^[۲۵]

پس از آزادسازی خرمشهر، شورای امنیت سازمان ملل نیز پس از ۲۲ ماه از صدور قطعنامه اول،

^[۲۶]

در ۲۱ تیر ۱۳۶۱/ ۱۲ ژوئیه ۱۹۸۲، قطعنامه ۵۱۴ را، که در آن موضع نسبتآ جدی‌تری در برابر جنگ گرفته بود، صادر کرد، بی آنکه در آن هیچ اشاره‌ای به متجاوز، تنبیه متجاوز یا اصل تجاوز شده باشد.

^[۲۷]

^[۲۸]

^[۲۹]

از سوی دیگر، بازپس‌گیری خرمشهر نگرانی‌های عمیقی در بین کشورهای عرب منطقه خاورمیانه پدیدآورد. قدرت‌های بزرگ بین المللی از جمله امریکا نیز ضمن ابراز نگرانی از پیشروی نیروهای ایران، به حمایت گسترده از عراق پرداختند.

^[۳۰]

^[۳۱]

^[۳۲]

 

راه حل ایران برای تعیین متجاوز

[ویرایش]

ایران که از نظر سیاسی و نظامی برتر بود، چند راه حل داشت: ۱) آغاز مذاکره سیاسی با عراق و قدرتهای حامی آن برای تامین حقوق خود درباره محکومیت متجاوز و پرداخت غرامت به ایران. این گزینه با سیاست کلی غرب در برابر قدرت گرفتن انقلاب اسلامی در منطقه تعارض داشت؛ ۲) ترک مخاصمه بدون اتمام جنگ و برقراری حالت نه جنگ و نه صلح در مرزها که به فرسایش توان سیاسی و نظامی ایران می‌انجامید؛ ۳) صلح تضمین شده. مقامات ایرانی این گزینه را تنها راه حل برای تامین حقوق این کشور می‌دانستند و برای رسیدن به همین خواست، ناگزیر از ادامه جنگ شدند

^[۳۳]

^[۳۴]

^[۳۵]

 

منابع فهرست

[ویرایش]

(۱) عبدالحلیم ابوغزاله، الحرب‌العراقیة الایرانیة: ۱۹۸۰ـ ۱۹۸۸، ۱۹۹۴.
(۲) ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، تألیف محمد جوادی‌پور و دیگران، تهران: سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۳ـ۱۳۷۶ش.
(۳) حسین اردستانی، تنبیه متجاوز: بررسی تحولات سیاسی نظامی از تابستان ۱۳۶۱ تا فرودین ۱۳۶۷، تهران ۱۳۷۹ش.
(۴) مهدی انصاری، محمد درودیان، و هادی نخعی، خرمشهر در جنگ طولانی، تهران ۱۳۷۵ش.
(۵) منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران ۱۳۷۱ش.
(۶) احمد پوراحمد، جغرافیای عملیات ماندگار دفاع مقدس، به اهتمام حسن رسولی منفرد، تهران ۱۳۸۶ش.
(۷) تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران: وزارت امور خارجه، دفتر حقوقی، ۱۳۶۱ـ۱۳۶۷ش.
(۸) مجتبی تهامی، گل محمد بهمنی، و فتح‌اللّه رسولی، سیاست امریکا در قبال ایران طی دوره جنگ تحمیلی، تهران ۱۳۸۰ش.
(۹) سعید خالوزاده، «حمایت‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی کشورهای قدرتمند از عراق در طول جنگ با جمهوری اسلامی ایران»، در دعاوی ایران: بررسی کمک‌ها و حمایت‌های غرب به‌ویژه آمریکا از صدام حسین در جنگ تحمیلی، تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، ۱۳۸۳ش.
(۱۰) محمد درودیان، آغاز تا پایان (سالنمای تحلیلی) : بررسی وقایع سیاسی ـ نظامی جنگ از زمینه‌سازی تهاجم عراق تا آتش‌بس، تهران ۱۳۷۶ش.
(۱۱) محمد درودیان، پرسش‌های اساسی جنگ، تهران ۱۳۸۴ش.
(۱۲) محمد درودیان، خونین‌شهر تا خرمشهر، تهران ۱۳۸۰ش.
(۱۳) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، اطلس جنگ ایران و عراق: فشرده نبردهای زمینی، ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ـ۲۹ مرداد ۱۳۶۷، تهران ۱۳۷۹ش.
(۱۴) علی سمیعی، کارنامه توصیفی عملیات هشت سال دفاع مقدس، تهران ۱۳۸۲ش.
(۱۵) بهمن نعیمی‌ارفع، مبانی رفتاری شورای همکاری خلیج‌فارس در قبال جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۰ش.
(۱۶) علی‌اکبر ولایتی، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۶ش.
(۱۷) عباس هدایتی خمینی، شورای امنیت و جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران (تا پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران)، تهران ۱۳۷۴ش.
(۱۸) Anthony H Cordesman and Abraham R Wagner, The lessons of modern war, Boulder, Colo ۱۹۹۱.
(۱۹) Dilip Hiro, The longest war: the Iran-Iraq military conflict, New York ۱۹۹۱.
(۲۰) Gary Sick, "Trial by error: reflections on the Iran-Iraq war", The Middle East journal, vol۴۳, no۲ (spring ۱۹۸۹).

پانویس

[ویرایش]

 

 

۱.	↑ انصاری، مهدی و درودیان، محمد و نخعی، هادی، خرمشهر در جنگ طولانی، ج۱، ص۳۹۰، تهران ۱۳۷۵ش.
۲.	↑ پارسادوست، منوچهر، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ج۱، ص۳۲۱، تهران ۱۳۷۱ش.
۳.	↑ درودیان، محمد، بررسی وقایع سیاسی ـ نظامی جنگ از زمینه سازی تهاجم عراق تا آتش بس، ج۱، ص۵۸، تهران ۱۳۷۶ش.
۴.	↑ اردستانی، حسین، تنبیه متجاوز: بررسی تحولات سیاسی نظامی از تابستان ۱۳۶۱ تا فرودین ۱۳۶۷، ج۱، ص۲۵، تهران ۱۳۷۹ش.
۵.	↑ سمیعی، علی، کارنامه توصیفی عملیات هشت سال دفاع مقدس، ج۱، ص۹۷، تهران ۱۳۸۲ش.
۶.	↑ عبدالحلیم ابوغزاله، الحرب العراقیة الایرانیة، ج۱، ص۱۰۶، ۱۹۸۰ـ ۱۹۸۸.
۷.	↑ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، اطلس جنگ ایران و عراق: فشرده نبردهای زمینی، ج۱، ص۴۹، ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ـ۲۹ مرداد۱۳۶۷، تهران ۱۳۷۹ش.
۸.	↑ سازمان تبلیغات اسلامی، بر شطی از حماسه و حضور، ص۳۸۴-۳۸۶، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۵ش.
۹.	↑ سمیعی، علی، کارنامه توصیفی عملیات هشت سال دفاع مقدس، ج۱، ص۹۹ـ۱۰۴، تهران ۱۳۸۲ش.
۱۰.	↑ پوراحمد، احمد، جغرافیای عملیات ماندگار دفاع مقدس، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۶، به اهتمام حسن رسولی منفرد، تهران ۱۳۸۶ش.
۱۱.	↑ جوادی پور، محمد و دیگران، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، ج۴، ص۱۶۷ـ۱۶۸، تهران: سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۳ـ۱۳۷۶ش.
۱۲.	↑ ولایتی، علی اکبر، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی، ص۱۰۱_ ۱۰۲، اول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ش.
۱۳.	↑ ولایتی، علی اکبر، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی، ص۱۰۳_ ۱۰۴.
۱۴.	↑ ولایتی، علی اکبر، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی، ص۱۴۶_ ۱۶۳.
۱۵.	↑ Gary Sick، "Trial by error: reflections on the Iran، Iraq war"، The Middle East journal، vol۴۳، no۲ (spring ۱۹۸۹)، ج۱، ص۲۳۶ـ۲۳۷.
۱۶.	↑ درودیان، محمد، بررسی وقایع سیاسی ـ نظامی جنگ از زمینه سازی تهاجم عراق تا آتش بس، ج۱، ص۵۸ـ۵۹، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۷.	↑ درودیان، محمد، خونین شهر تا خرمشهر، ج۱، ص۱۶۰، تهران ۱۳۸۰ش.
۱۸.	↑ Anthony H Cordesman and Abraham R Wagner، The lessons of modern war، Boulder، Colo ۱۹۹۱، ج۲، ص۱۴۰ـ۱۴۱.
۱۹.	↑ Dilip Hiro، The longest war: the Iran-Iraq military conflict، New York ۱۹۹۱ص ۶۴.
۲۰.	↑ ایرانی، ناصر، برگزیده مقاله‌های نشر دانش‌ها بحران دموکراسی در ایران، ص۲۷۵-۲۷۷، تهران، نشر دانشگاهی، ۱۳۷۱ش.
۲۱.	↑ ولایتی، علی اکبر، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی، ص۱۱۹.
۲۲.	↑ ولایتی، علی اکبر، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی، ص۱۱۵_ ۱۱۶.
۲۳.	↑ پارسادوست، منوچهر، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ج۱، ص۳۲۲، تهران ۱۳۷۱ش.
۲۴.	↑ درودیان، محمد، پرسش‌های اساسی جنگ، ج۱، ص۲۰۷، تهران ۱۳۸۴ش.
۲۵.	↑ Anthony H Cordesman and Abraham R Wagner، The lessons of modern war، Boulder، Colo ۱۹۹۱، ج۲، ص۱۴۰ـ۱۴۱.
۲۶.	↑ تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران: وزارت امور خارجه، دفتر حقوقی، ۱۳۶۱ـ۱۳۶۷ش.
۲۷.	↑ ولایتی، علی اکبر، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۰، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۸.	↑ هدایتی خمینی، عباس، شورای امنیت و جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران (تا پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران)، ج۱، ص۸۱ـ۸۸، تهران ۱۳۷۴ش.
۲۹.	↑ تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران: وزارت امور خارجه، ج۲، ص۱۶۰ـ۱۶۱، دفتر حقوقی، ۱۳۶۱ـ۱۳۶۷ش.
۳۰.	↑ نعیمی ارفع، بهمن، مبانی رفتاری شورای همکاری خلیج فارس در قبال جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۸۰ـ۸۱، تهران ۱۳۷۰ش.
۳۱.	↑ تهامی، مجتبی و بهمنی، گل محمد و رسولی، فتح الله، سیاست امریکا در قبال ایران طی دوره جنگ تحمیلی، ج۱، ص۲۶۶، تهران ۱۳۸۰ش.
۳۲.	↑ خالوزاده، سعید، «حمایت‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی کشورهای قدرتمند از عراق در طول جنگ با جمهوری اسلامی ایران»، ج۱، ص۴۶۱ـ۵۱۷.
۳۳.	↑ اردستانی، حسین، تنبیه متجاوز: بررسی تحولات سیاسی نظامی از تابستان ۱۳۶۱ تا فرودین ۱۳۶۷، ج۱، ص۲۶ـ۲۸، تهران ۱۳۷۹ش.
۳۴.	↑ درودیان، محمد، پرسش‌های اساسی جنگ، ج۱، ص۲۰۳ـ۲۰۴، تهران ۱۳۸۴ش.
۳۵.	↑ درودیان، محمد، بررسی وقایع سیاسی ـ نظامی جنگ از زمینه سازی تهاجم عراق تا آتش بس، ج۱، ص۶۳_ ۶۴، تهران ۱۳۷۶ش.